Вязаных мышэй прадавала кабета ў вязаным жа капялюшыку, брылы якога абвісьлі ад веснавой імжы, і ў пальчатках з абрэзанымі пальчыкамі. Паліну ўзрушыла, што кабета не высаджвае хвастатыя цацкі на якую кардонку ці скрынку, каб самой пакарыстацца караблём-парасонам па ягоным прамым прызначэньні, захінуцца ад дробных халодных кропляў. І менская госьця набыла адну з мышак, з чорнымі вочкамі-гузікамі і чырвоным бантам. Пасунулася далей – і было нечакана прыемна гэтак бязвольна і бяздумна плысьці ў людскіх хвалях, аздобленых вярбоўкамі – адмыслова ўпрыгожанымі галінкамі вярбы, гаварыць на беларускай мове – і не сустракаць пагардлівых паглядаў. Праўда, найчасьцей Паліну прымалі за польку. Але часам у адказ чулася і беларуская мова.
Паліна сьлізгала позіркам па раскладзеным тавары…
Гэтага ня можа быць!
На прылаўку сядзела каменная жаба.
Не, не падалося – дакладная копія Артуравай. Дурнаватая ўсьмешка, жаласныя вочы… Фарбаваны пад камень гіпс, няйначай. Гэта жа, як і іншыя скульптуркі, перад якімі прысела жабка. Цікава… Гэта ня кіч. Зроблена з густам. Са стылізацыяй пад старажытнасьць. Сумныя анёлы хаўрусавалі з істотамі зусім нечаканымі – гэта, напэўна, адзінарог… А там — вужыная каралева.
Паліна пашукала вачыма прадаўца. Павільён быў багацейшы за іншыя, дыхтоўны, з драўляных шчытоў, аформленых пад сьцены сялянскай хаты. Дзяўчына ў чорнай скуранцы і скандынаўскай шапачцы, з-пад якой зьвешваліся дзьве сьветлыя пругкія касы, пакінула купку суразмоўнікаў і заахвочвальна ўсьміхнулася патэнцыйнай пакупніцы. На роспыты пра паходжаньне жабы дзяўчына пагардліва паціснула плячыма, і яе прыгожы твар з дакладнымі рысамі, страціўшы непатрэбную ўсьмешку, набыў выраз, відаць, звыклай уладарнасьці – дзяўчына-вікінг.
— Ну, калі вас так цікавіць… Трэба спытаць у аўтара. Ён там, пад аркай… Бландзін у зялёнай куртцы – не памыліцеся.
У арцы, што вяла ў адзін са шмалікіх цудоўных старых дворыкаў, сапраўды нехта сядзеў. Што ж, гімназісты Палініны яшчэ гадзіну могуць вольна блукаць па кірмашы, потым – сустрэча ля Вострай брамы… Ня зблудзяць, вялікія. Пакуль Паліна, падабраўшы доўгі падол спадніцы і ня менш доўгае “віктарыянскае” паліто, прабіралася між плеценых кашоў і рэкламных шчытоў, бачыла толькі цёмны нерухомы скурчаны сілуэт – нібыта таксама скульптура. Стваральнік гіпсавай жабы сядзеў на перавернутай скрынцы, прыхінуўшыся сьпіной да вільготнай сьцяны. Непакрытая галава з доўгімі сьветлымі валасамі нізка апушчаная, а рукі неяк вельмі сіратліва грэюцца ў рукавах курткі, як у муфце. Не хапала толькі шапкі пад нагамі.
Яшчэ адзін няшчасны мужчына. Гэтым разам – літоўскі. Але калі Паліна стала проста перад “фігурай засмучонага” і няшчасны рэзка ўзьняў галаву, не пабачыла на яго твары прыкмет “сусьветнае тугі”. Праўда, аблічча сумнае, але зусім ня жаласнае. Хутчэй сьмешнаватае – твар худы, а нос велікаваты, з гарбінкай, сьветлыя вусы і бародка, а вочы надзіва цёмныя, дакладней – цёмна-зялёныя, як нефрыт, і крыху наіўныя… Гадоў, як і Паліне, можа, трохі старэйшы.
Між тым сьветлавалосы, усьвядоміўшы, што госьця – да яго, нязграбна ўзьняўся і ветліва схіліўся да Паліны з вышыні немаленькага росту. Але роспыты пра жабу пацьвердзілі – дзівак і няўклюда.
— Перш чым адказаць, я мушу даведацца падставы вашага інтарэсу.
Паліна здзівілася, пачуўшы чысьцюткую беларускую мову. Але ж бач, таямніцы ў яго…
— Я Паліна Ведрыч, гісторык, з Менску. Выкладаю ў тамтэйшай гімназіі. Ня так даўно мне падарылі каменную жабу, дакладную блізьнючку вашае.
— Ну і што? Ці мала ў сьвеце копіяў?
Паліна зазлавала.
— Не разумею, чаму вы ня хочаце расказаць. Я ведаю, што арыгінал – з надмагільля Вінцэнта Рашчынскага, беларускага філосафа, удзельніка паўстаньня 1863 году. Ён быў пахаваны ў Гарнушках, у Наўскім павеце. Як бачыце, мой інтарэс – прафесійны.
Скульптар па-хлапечы кіўнуў галавой, вытрымаў паўзу і кінуў:
— Я – з Гарнушак.
— Вось як? Дык вы павінны ведаць пра вашага славутага земляка! – Паліна адчула знаёмы паляўнічы азарт дасьледчыка. Яна, праўда, за справамі яшчэ так і не пачала росшукі звестак пра Рашчынскага – а цікава ж, з кім сутыкнула цябе старая рэч. Скульптар стрымана пацьвердзіў.
— Так, я чуў пра Рашчынскага. Праўда, касьцёл з ягоным надмагільлем зруйнавалі, калі я быў яшчэ зусім маленькі. Але нашы сяляне не дадуць прапасьці карысным рэчам. Ведаеце, што стаяла ў каморы маёй бабулі? Спавядальня. Пакрытае чорным лакам дрэва, разьба… Я, вядома, ня ведаў, што гэта за шафа дзіўная. Толькі як вырас і ў касьцёле падобную неяк пабачыў, здагадаўся. А для чаго яе выкарыстоўвала мая бабуля – прабачце, не скажу.
— Ну а жаба? – прыспешыла Паліна.
— Была і жаба… Бабулі яна прыдалася замест гнёту: класьці паўзьверх дошкі, калі трэба нешта прыціснуць –тварог там ці капусту.
— А пра Рашчынскага што вам бабуля расказвала?
— Ведаеце, дзіўная рэч…— скульптар задуменна ўтаропіўся ў скляпеньне аркі.— Я ўвогуле нейкі час надта ж цікавіўся айчыннай гісторыяй. Але нічога ўцямнага ніхто мне не расказаў. “Пан быў бандытам”, “Вар’ят нейкі”, “Багаты быў”—і ўсе зьвесткі.
— Чакайце, — не паверыла Паліна. — У кожным раёне ёсьць музей, энтузіясты-краязнаўцы.
Скульптар паківаў галавой.
— Думаеце, я пра гэта забыўся? У музеі – толькі ксеракопія энцыклапедычнага артыкула. А там усяго – некалькі радкоў. Вось пра героя-партызана з нашага лесу ў энцыклапедыі амаль старонка, ды яшчэ з фотаздымкам. Таму і некалькі стэндаў яму прысьвечана. А пра Рашчынскага… Пачытайце, што вашы калегі ў энцыклапедыі напісалі.
— Валянцін! Што ты там прыляпіўся да аркі? — рэзкі голас належаў дзяўчыне-вікінгу. – Ідзі да людзей! Вітаўт кавы на ўсіх прынёс.
Гандлярка падышла і пахмурна зірнула на Паліну. Той стала няёмка – сапраўды, сам-насам з чужым мужчынам… Бо дзяўчына падкрэсьлена паказвала – гэты належыць ёй… Прытулілася, паправіла пасмачку яго доўгіх сьветлых валасоў… А твар у самой нібыта сьвеціцца знутры, і нібыта яна ўжо замкнулася з ім сам-насам... На Паліну быццам пацягнула цяплом з чужых прыадчыненых дзвярэй.
— Добра, мне час ісьці… Але ўсё ж …— Паліна дастала з сумкі візітоўку, працягнула скульптару.— Раптам штосьці даведаецеся пра нашага героя?
Скульптар беражліва ўзяў картку доўгімі, нязграбнымі, як і ўвесь ён, пальцамі – аж няверылася, што імі вылепленыя тыя вытанчаныя скульптуры. І дзяўчына пацягнулася зірнуць. А пасьля яшчэ ў сьпіну Паліне гукнула з ледзь прыхаванай насьмешкай:
— Дык набыць нічога не жадаеце?
— Жадаю, — нечакана адказала Паліна.
І ў абдымку з гіпсавай жабай рушыла да Вострай Брамы.
А гэты… дзівак … так і застаўся сядзець у арцы. Нібыта саромеўся, што ягонымі вырабамі гандлююць.
Хутчэй за ўсё, так і ёсць!
Ля ўваходу ў капліцу Маці Божай Вострабрамскай чарнявы хлопчык-жабрак назваў Паліну “панечкай”, і тая – нешта сёньня надта чульлівая – аддала яму нерастрачаныя літы. Тым больш колькі іх там было… Толькі пакінула на хлеб – як гэта прыехаць з Вільні без мясцовага хлеба, чорнага, як урадлівая зямля, цяжкога… А цяпер яго пякуць і з семкамі — хочаш, з гарбузовымі, хочаш – са сланечнікавымі. Паліна ўзяла цэлы каравай – падзеліцца з маці, занясе па акрайцу сяброўкам… Хто б з продкаў мог падумаць, што хлеб зробіцца некалі сувенірам, забаўкай, як паштоўка!
А вось і вучні – гаманкою зграйкай хваляцца купленым. Вярбоўкі з сухімі кветкамі, пазалочаныя і пасярэбраныя сьцябліны ільну; доўгія, як вясновая песня, цукеркі ў бліскучых абгортках, гліняныя званочкі… І, вядома, кубкі, упрыгожаныя “міленіюмнай”сімволікай – “2000”. А яшчэ бурштын, і цудоўныя партманэ з кавалкаў скуры, і падсьвечнікі з рознакаляровага шкла, якія ператвараюць самы будзённы пакой у казачны шацёр. І Паліна радавалася разам з усімі і паказвала сваё набытае – асабліва падабалася жаба, пра якую сказалі, што падобная да смайліка – сьмешнага значка ў кампутарных тэкстах. Паліна ня надта ўяўляла, але ж не спрачалася. Яна ўвогуле вольна адчувала сябе толькі са сваімі выхаванцамі. Яе нават папракалі, што ня ўмее трымаць дыстанцыю з вучнямі. Але быць самавітым, з пачуцьцём уласнай важнасьці – гэта ж так сумна, так нецікава! Гэта значыць прызнаць сябе завершаным, адмовіцца ад права шукаць, памыляцца, радавацца жыцьцю…