Сьцены гасьцёўні былі абабітыя сапраўдным парыжскім муарам – залатыя лілеі і гладыёлусы на сінім, у дакладнай сіметрыі. Вінцэсь кінуў вокам у кут, на вялікі партрэт, і ўздрыгнуў – Напалеон Банапарт! Бяз подпісу, у адзеньні старажытнага рымляніна, але цалкам пазнавальны. А між тым у Расійскай імперыі яго можна было называць толькі “узурпатар” або “карсіканская пачвара”. Вінцэсь ведаў, што дзед Стася ў свой час быў прыхільнікам гэтай “карсіканскай пачвары” і нават узброіў полк узурпатарскага войска на свае грошы. За што пасьля нейкі час і пабыў у выгнаньні. І ўсё роўна цяпер расійскія ўлады лічыліся з Людвісарамі. Партрэт Напалеона сьведчыў: тут не баяцца нікога. Уладары гэтага дому не падлягаюць асуджэньню. Яны толькі з паблажлівасьці мірацца з законамі дзікунскай імперыі.
І, каб не было гэтага партрэту, не прымалі б, можа, тут і Вінцэся – “сярэдняй рукі” шляхціча.
Станіслаў, як заўсёды, шумна радаваўся прыезду таварыша па таемным братэрстве, і паабяцаў, што зробіць усё магчымае. Бацька звычайна не адмаўляе ў падобных просьбах. Увечары вернецца – і пытаньне вырашым. Праўда, на гэты раз давядзецца цяжэй – дзяржаўнае злачынства…
— Пан Вакула Рагманаў – зусім бязвінны чалавек, — Вінцэсь лічыў за лепшае, каб Станіслаў сам быў у гэтым перакананы. — Сваяк наш. Я яго з дзяцінства ведаю — вясёлы, добры, мухі не пакрыўдзіць. Інсургент апынуўся ля іх маёнтку выпадкова.
— Вінцэсь! Прыміце мае спачуваньні! – у гасьцёўню нібыта заляцеў залаціста-белы віхор з зялёнымі вачыма. Хрысьціна працягнула госьцю рашучую далоньку.
— Я загадала накрыць абед у кітайскай альтанцы. Вы любіце жульены?
Стась паблажліва кіўнуў – што, маўляў, узяць з кабеты, думае толькі пра груба-матэрыяльнае. Вінцэсь усьміхнуўся, згадаўшы чамусьці прыпавесьць пра Марфу, якая мітусілася, каб пачаставаць здарожанага Хрыста, і Марыю, што ў гэты час сядзела і слухала госьця, чым і заслужыла ягоную ўхвалу ў адрозьненьне ад “матэрыяльнай” Марфы.
Але ж Вінцэсь сапраўды стаміўся і быў галодны. І стол падрыхтаваны дасканала. А Хрысьціна зноў выявіла сваю непасрэднасьць, зашаптаўшы:
— У вас вялікае гора, Вінцэсь. Але ж, напэўна, здарылася яшчэ нешта жахлівае, што змусіла вас прыехаць. Чым я магу вам дапамагчы?
Аж непамысна ад ейнага адданага пагляду. Напэўна, ніяк не забудзе той выпадак са слоікам.
Чым яна дапаможа, карункавае дзяўчо? Пераказам чарговай сенсацыйнай ксёнжкі? Відэлец у руцэ дзяўчыны дробна дрыжэў, так і не скарыстаны па прызначэньні. Так што нязьменная мадам Лецьен зрабіла выхаванцы не адну заўвагу наконт добрых манераў. Вінцэсь угледзеўся ў твар мадам, падобны на васковы… Гладка зачасаныя сівыя валасы, вузкі прамы рот, высока прыўзьнятыя тонкія бровы, нібыта намаляваныя… Ніяк ня мог вызначыць, ці была мадам у маладосьці прыгожай, і тым больш ня мог уявіць, якім быў яе муж, пан Лецьен? Ні адценьня пачуцьцяў у сухіх рысах. Толькі, калі сустракаецца вачыма са сваёй выхаванкай, усё аблічча нібыта цяплее.
Нешта яны сёньня зачаста па-змоўніцку пераглядаюцца, Хрысьціна і мадам Лецьен...
Лёкаі ў вышытых срэбрам белых сурдутах і белых панчохах бязгучна cьлізгалі па падлозе з падносамі. Верасьнёўскае сонца, перш чым зьнікнуць за краем далёкага лесу, шчодра ліло сваё чырвонае золата праз вітражы альтанкі, больш падобнай да мініяцюрнага палацу. Вінцэсь на нейкі момант змрочна задумаўся. Вальжына, можа быць, таксама сядзіць у альтанцы. Той самай, запаветнай, але наўрад ці сёньня яна – хутчэй, сьціснула да болю далоні і глядзіць у нікуды чорнымі вачыма, поўнымі да краёў адчаю. А можа паехала ў павет, ня ў змозе заставацца бязьдзейнай?
Раптам Вінцэсю ўсё, што вакол, падалося нерэальным – белы абрус з дасканалай кітайскай парцалянай, букеты экзатычных кветак, старанна састаўленыя нейчымі таленавітымі рукамі, звонкае пастукваньне лыжачак. Хрысьціна і Стась у белых касьцюмах. Ён, Вінцэсь, і мадам Лецьен – у чорным. Нібыта парцалянавыя лялькі. Круглая альтанка. Круглы столік… Быццам унутры музычнага куфэрка. Вінцэсю нават здалося, што ён чуе срэбныя званочкі, што назвоньваюць немудрагелістую механічную мелодыю, а альтанка патроху пакручваецца – у адзін бок, у другі... Рашчынскі кінуў погляд уверх, на зашклёнае акенца-ружу ў даху альтанкі – нібыта чакаў сустрэцца з паблажліва-цікаўным позіркам агромністага назіральніка.
І тут пад вітражным вакном, дзе пачыналіся славутыя Людвісараўскія каналы “а-ля Венецыя”, нехта зацягнуў “Санта-Лючыю”, з характэрным беларускім “ч”. Мужычы голас надрываўся, стараючыся справіцца з замежнымі руладамі — відаць, звычайны рытуал падчас панскага абеду. Песьня наплыла здалёку, цяпер аддалялася, чуўся плёскат вады — выканаўца, ясная справа, плыў у гандоле з беларускага дубу па вызначаным тым жа рытуалам маршруце.
Гэта было такое адчуджэньне ад месца – быццам пазногцем правялі па сухім пыльным шкле. Прэч з гэтага лялечнага царства… Паранены Мартын на гнілой саломе… Дзядзька Вакула – на допыце. Напэўна, ня страціў жартоўнага тону, толькі ў голасе загучала сталь.
Час спыніўся, прыліп смаўжом да аўгсбургскага срэбнага падносу, і неадольна хацелася падагнаць яго...
Вінцэсь кінуў на стол накрухмаленую сурвэтку з вышытымі па куточках галінкамі квітнеючай вішні і ўзьняўся, мармытнуўшы нешта наконт тэрміновасьці ад’езду.
Засталіся яшчэ ў памяці спалоханыя зялёныя вочы. Быццам зноў разбіўся слоік з засьпіртаванай пачварай.
Калі Вінцэсь пастукаўся ў дом Рагманавых, было ўжо зусім цёмна. Але Вінцэсь ведаў, што ў доме ня сьпяць.
Вальжына глядзела вялікімі чорнымі вачыма, абведзенымі ценямі, кудысьці скрозь госьця.
— Дзякуй вам… Будзем спадзявацца, што бацьку хутка адпусьцяць. А другому дапамога ўжо не патрэбная.
Вінцэсь не разумеў. Яна паўтарыла.
— Мартына няма. Ён загінуў.
— Адкуль вы ведаеце?
Вальжына дастала з-за карсажу дрыготкімі пальцамі нейкі вузельчык, развязала…
Срэбная куля… Нешта цёмнае на ёй – кроў?
Марка, які ўвесь гэты час трывожна пазіраў на сястру, ня вытрымаў:
— Адкуль гэта ў цябе?
Вальжына павольна, як у сьне, зноў загарнула металёвы круглячок.
— Застраў у ствале вішні. Там, дзе была перастрэлка. Я ведаю, што ён… Мартын… і зьбіраўся так зрабіць – у яго была такая куля. Значыць – навылёт… Мусіць, цэліў сюды… — Вальжына паказала рукой на шыю. І голас яе быў такі дзіўны, тонкі-тонкі, як павуцінка, што Вінцэся мімаволі ахапіў жах. Марка абняў сястру за плечы і нешта прашаптаў.
— Думаеце, я звар’яцела? Сапраўды, дзіўны сувенір… Паверце, я не належу да ліку тых экзальтаваных асобаў, што выпрошваюць кавалачак вяроўкі павешанага або пасму валасоў з галавы, адсечанай на гільяціне. Гэта куля для мяне нешта іншае… Прабачце, я ня ў стане зараз тлумачыць…
Яна сышла, не разьвітаўшыся, у свой пакой, але спіна, абцягнутая чорнай сукенка, была такой выпрастанай, што гэта было горш за плач…
А там, дзе дарога зварочвала да Гарнушак, ад цёмнага камля таполі аддзяліліся тры постаці.
— Загінуў наш атаман… Ад кулі тваёй, панічок, загінуў… як і хацеў. Ведаем, што сваёй рукой ён вызваліўся. Але глядзі ж, каб не было граху на табе, панічок. Ведаем, да якога акенца вы абодва хадзілі. Дазнаемся, што ты нячысты…
Цені расталі ў начы, а Вінцэсь усё яшчэ ўзіраўся ў цемру, у якой, бы стары цмок, зьвіваўся восеньскі туман.
9
У кожным прыстойным тэатры мусіць быць свой прывід.
Нават калі тэатральная трупа займае найсучасны будынак, у сьценах якога не замуравана нічога, акрамя арматуры, прывід сіламі працоўнага калектыву будзе створаны, надзелены страшнай і кранальнай гісторыяй жыцьця і сьмерці і расквечаны красамоўнымі рысамі паводле аповедаў напалоханых і шчасьлівых відавочцаў.
Тэатр “Капялюшык” меў законнае права на прывіда, бо месьціўся ў сутарэньнях старога-старога гарадскога храма… Дакладней, былога храма, лёс якога пакуль яшчэ вырашаўся. Справа ў тым, што “перахрышчваўся” гэты будынак за сваё немалое жыцьцё ва ўсе магчымыя канфесіі — гэта ж быў тыповы беларускі храм. Палілі і ганьбавалі яго і казакі, і напалеонаўскія французы, і польскія гусары. Спрычыніліся да яго цяперашняга несамавітага аблічча і савецкія барацьбіты з рэлігіяй, і бамбёжкі апошняй вайны…