Вінцэсь ведаў пра выпадкі, калі сяляне даносілі на сваіх уладальнікаў, якія ня мелі дачыненьня да паўстаньня.
Край гарэў у агні, але гэты агонь выпальваў толькі шаты.
…Каля Ёселевай карчмы, апошняга прытулку інсургентаў, расьлі ліпы і клёны, сьветлыя, прыветныя дрэвы. Нікому не патрэбная карчма ля памерлай дарогі – бо дарогі паміраюць гэтак жа, як і людзі. Вінцэсь працягнуў руку праз расчыненае вакно і павітаўся з маладым клёнам, патрымаўшыся за зялёны прахалодны ліст-даланю.
— Распачынаць сутычку ў горадзе, сярод варожага натоўпу, у прысутнасьці тысячы жаўнераў? Вар’яцтва! – гэта ўмяшаўся ў спрэчку, якая вялася ад раніцы, Юзаф.
Вінцэсь адвярнуўся ад вакна. Юзаф узрушана хадзіў па пакоі, яшчэ нядаўна застаўленым важкімі дубовымі сталамі ды лавамі. На сьценах захаваліся галандскія парцалянавыя талеркі з сінім малюнкам па белым – паважныя матроны ў вялізных каптурах, з горамі пірагоў, падобных да падушак, на сподах; барадатыя мужчыны ў паласатых панчохах і драўляных чаравіках, з нязьменнымі трубкамі ў зубах і куфлямі піва… Як гэты сіня-белы сьвет не стасаваўся з ружжамі, састаўленымі ў куце ля каміну!
Вінцэсь ведаў, што за дзьвярыма чакаюць рашэньня людзі з Брацтва Ваўка. Іх заставалася занадта мала, таму яны і чакалі.
— І ўсё-ткі я пайду з імі, – Рашчынскі быў рашучы. – Мартын заслугоўвае, каб дзеля яго рызыкавалі. Як і іншыя, асуджаныя на страту.
— Ты зноў зьмешваеш асабістае і агульнае, — ваяводскі камісар Кастусь быў ледзь ня ў гневе. — І Мартын – калі б захацеў, мог бы адбіцца. Чаму ня стаў страляць у нягоднікаў?
— Сяляне не вінаватыя, іх падманулі, — ціха прагаварыў Вінцэсь.
— Падманулі! Гэтак усё можна апраўдаць, — нярвова рухаўся па пакоі Кастусь. – Ты ж чуў мой “Прыказ да народу зямлі літоўскай і беларускай”? “Міліцыі і каравулаў па сёлах каб ніякіх нідзе не было, бо калі зловяць каго ў каравуле або ў міліцыі, то калі не цяпер, то пазьней без агаворкі павесяць.”
— Запозна было выдаваць такія загады,— горка сказаў Вінцэсь. – Мы і так у іх вачах – ворагі…
— Прынамсі, ты ведаеш, што ня я прычынай таго, што мужыкі не зацікаўленыя ў паўстаньні, — у голасе Кастуся Вінцэсю пачулася нязвыклая стома. – Ды што было ўзяць з нашых кіраўнікоў, “белага жонду”, якім больш за чужаземнае ўладараньне рупіць боязь страціць рабоў або тую зямлю, якая і так ім не належыць.
— Беларусь – спрадвечная Польшча,— з крыўдай заўважыў Юзаф, зразумеўшы, куды ляціць камень.
— Пачытай пра гэта ў Статуце Вялікага Княства Літоўскага, напісаным на нашай мове. Сядзім на адной патэльні, ды яшчэ высьвятляем, пад каго алею больш налілі. Дурні… — Кастусёў нярвовы твар ажно тузануўся ад гневу. — Ведаеш, адкуль пайшло вызначэньне “белыя” для прыхільнікаў арыстакратыі? Падчас французскай рэвалюцыі перасталі насіць парыкі. Бо іх належала пасыпаць мукой, а дэмакраты ўважалі гэта за грэх, калі ў людзей няма хлеба. Ну а ворагі рэвалюцыі дэманстратыўна ўпрыгожвалі сябе напудранымі штучнымі каўтунамі. Вось і нашы… Лепей галаву мукой пасыплюць, чым мужыку галоднаму аддадуць.
Камісар уздзеў на каротка стрыжаныя валасы лёгкую ваўняную магерку.
— Ня будзем рэзаць і вешаць ворагаў і здрайцаў мы – павесяць нас.
— Справядлівасьць не прыплывае рэкамі крыві! – выкрыкнуў Юзаф.
— Справядлівасьць? – ноздры Кастуся трапяталі, твар пайшоў чырвонымі плямамі. Вінцэсь нават спалохаўся, што з камісарам надарыцца чарговы нярвовы прыступ. — Вось ты шчыры вернік, Юзаф… Тыдзень таму ў Вільні загадалі сьвяткаваць дзень нараджэньня рускай царыцы і ва ўсіх касьцёлах правесьці імшу за цара. А хто з касьцёлу выходзіў – штраф дзесяць рублёў срэбрам. І служылі, і слухалі… А ўвечары па загадзе ілюмінавалі кожны дом, кожную кватэру… Асабліва сачылі, каб у сьвяточных агнях былі дамы сем’яў павешаных ды зьняволеных інсургентаў. Як, на тваю думку, што горш – шыбеніцы або такое сьвята? Як на маю думку – дык ня варта нам мігдалы разводзіць. Як яны з намі – так і мы з імі! Ну, добра… Паеду ў лагер Кабылінскага. Удачы!
А потым, калі ўсё было вырашана, маленькі калматы Хатнік, якога былыя гаспадары карчмы забыліся вывезьці з сабой, паклаўшы пад печку лапаць, пачаў асьцярожлівы абыход сваіх уладаньняў. Насьмецілі незнаёмцы, нашумелі – шум Хатнік бачыў таксама ў выглядзе сьмецьця, неахайнага, раскіданага па падлозе, сьценах, столі, як густое павуціньне… Злосьць, боль, нянавісьць – усяго было ў тым сьмецьці. Вось, зноў балбочуць! Схаваліся ўдвох у прыцемку залы… Хатнік ператварыўся ў маленькую шэрую павуцінку пад самай стольлю. Але ў словах гэтых людзей не было нянавісьці – толькі стома і боль.
— Я разумею – вайна… Але ці можна пагадзіцца з заклікамі Кастуся нікога не шкадаваць? Я – дрэнны жаўнер, так, але ці чуў ты, Вінцэсь, плёткі пра атрад Міладоўскага?
— Думаю, Юзаф, пра нас усіх расказваецца шмат крывавых і брудных гісторыяў…
— Не, я ведаю ад чалавека, вартага даверу. Прыйшлі прасіцца ў атрад некалькі маладых хлопцаў. І Кастусь, каб “загартаваць” іх у справе, даручыў ім павесіць селяніна і яго малога сынка. Добра хоць, малому ўдалося ўцячы…
— Ня веру.
Суразмоўцы памаўчалі. Павуцінка ў куце калыхнулася ад пакуты, што трапятала ў іх думках.
— Ты расчараваўся ў нашай справе, Юзаф?
— Я пайду з вамі да канца.
Пакой апусьцеў, і Хатнік змог прадоўжыць сваё падарожжа… І калі б ён мог адчуваць, як чалавек, было б яму вельмі сумна. Старэе будынак, мышы зладзілі ў сьценах цэлы горад, і ніхто не прынёс сюды котку…
А ўвечары ўсхваляваны Стась Людвісар папрасіў Вінцэся ад’ехацца да капліцы, што стаяла на скрыжаваньні. І залатавалосая фея, захутаная ў зялёны плашч, зазірала ў вочы мужчыны, нібыта ў вочы свайго лёсу.
— Бацька адсылае мяне за мяжу, у Швейцарыю. Я сказала, што адна не паеду. І ён дастаў для мяне яшчэ два пашпарты. Адзін – для Станіслава. Другі – для чалавека, які стане маім мужам. Я хачу, каб гэта былі вы. На жаль, па-іншаму не атрымаецца вас вывезьці.
Станіслаў, сьведка гаворкі, вымавіў толькі адно:
— Я – з Вінцэсем. Як ён вырашыць.
І Вінцэсь хаваў свой погляд і ня ведаў, як адказаць, каб не абразіць. І нязьменная мадам Лецьен пагардліва падціскала вусны, відаць, лічачы яго нягоднікам.
А Хрысьціна з усіх сілаў намагалася гаварыць так, каб не гучала просьбай, каб ня страціць вясёлага тону – і ад гэтага было яе невымоўна шкада, бо голас зрываўся ад пакуты.
— Паўстаньне хутка задушаць. Вы ня можаце гэтага не ўсьведамляць. Бацька добра ў такіх справах разьбіраецца. А ён адмовіўся надалей даваць вам грошы. Значыць, упэўнены, што – параза. Лепей часова адступіць, каб пасьля пачаць усё наноў! Я ніколі ня стану вам перашкодай у вашым змаганьні! Мы можам абвянчацца сёньня ж у Наўеўскім касьцёле. Падумайце, якая рамантычная гісторыя! Проста як у кніжцы.
Хрысьціна цераз сілу засьмяялася, і Вінцэсь са шкадобай пацалаваў яе дрыжачую руку. Са шкадобай – а яна ж прасіла ня гэтага пачуцьця! Ну чаму, чаму ён павінен слугаваць сэрцам і душою іншай, з вялікімі цёмнымі вачыма і строгімі вуснамі, якая ніколі ня будзе ягонай! Чаму пры адным успаміне пра яе спыняецца сэрца, пры думцы, што яна сядзіць дзесьці каля вакна і ўжо сьлёз ня мае, каб плакаць – па бацьку і па тым, іншым, што заслужыў яе каханьне?
Ды хіба бывае каханьне без надзеі, бяз літасьці?
Бывае… І ў яго, і ў беднай Хрысьціны, прыгожай, разумнай, багатай і добрай…
Мадам Лецьен, сыходзячы за прыгнечанай выхаванкай, прамовіла:
— Месье, я павінна сказаць. Я перажыла рэвалюцыю, і муж мой загінуў на гільяціне. І я бачыла многіх падобных да вас натхнёных юнакоў, і бачыла, як каціліся іх галовы ў кошыкі. Ці вы думаеце, што яны, тыя юнакі, былі менш за вас вартыя шчасьця і перамогі? Сёньня вы зрабілі найвялікшае глупства ў сваім жыцьці, юнача. І вы, месье Станіслаў, таксама.
Што лепш – гільяціна або шыбеніца, “мураўёўскі гальштук”?