— Я ведаю, што вы зрабілі дзеля мяне. Бедны мой хлопчык… Вы трохі спазьніліся нарадзіцца. А Мартын упэўнены, што нарадзіўся зарана… І што рабіць мне? Можа быць, дзесьці вас чакае маладзенькая дзяўчынка, падобная да мяне, прызначаная для вас? Калі б я мела два сэрцы…
У вечаровым прыцемку ён адчуў дотык да свае шчакі яе вуснаў – і захацеў памерці, каб гэта засталося апошнім у памяці.
І з усяе моцы намагаўся вычуць нешта большае за ўдзячнасьць.
І міжволі ўспамінаў Хрысьціну і яе брата, такога даверлівага, чыстага, сьмешнавата-нязграбнага, якому так і ня стаў цалкам давяраць. І ў галаве круціліся страшныя словы – “прынёс у ахвяру”...
13
— А, дарагі пляменьнічак завітаў! – гарнушкаўскі дзядзька Валянціна, шыракаплечы волат з пшанічнымі вусамі, сьпяшаючыся, адчыніў весьнічкі. – Які гонар для нас, бедных вяскоўцаў!
І магутным ударам у сківіцу адправіў дарагога пляменьнічка на зьдзяўбаную курамі траўку.
— Падлаед няшчасны! Добра, што брат мой, Нічыпар, не дажыў, каб пабачыць, як сынок магілы продкаў рабуе!
Наступны ўдар па пляменьнічку прадухіліў штурман Сымон, маланкава затрымаўшы дзядзькаву руку.
— Спакойна, спакойна… За што вы яго?
— Ды такога забіць мала! – дзядзька сярдзіта тузануўся. – Пусьці... Рукі ў цябе, як абцугі… Гэта ж якое паскудства ўчыніў! – не зважаючы на лаянку абуранай віленскай “уладаркі”, дзядзька зьвярнуўся да Паліны, якая, відаць, з усяе кампаніі выклікала ў яго найбольшы давер. – У мінулым годзе прыслаў гэты… свайго напарніка па фірме. Той дакументы паказаў – пляменьнік ваш, кажа, даручыў могілкі абсьледваць. Можа, каму са сваякоў трэба магілку паднавіць. У сябе яго пасялілі, ды яшчэ трох апойкаў, прынялі, як належыць… Паўсюль павадзілі… А ён з камандай, пакуль людзі ў полі былі, надмагільныя пліты, што з касьцёлу ацалелі, павыцягваў са скляпеньня, загрузіў у фуру ды зьвёз. Ды яшчэ з магілы маці нашай, гэтага нягодніка, Валянціна, бабулі, што расьціла яго, помнік прыхапіў, прыгожую такую пліту чорную. Нараніцу, як пабачылі, не было куды ад сораму падзецца. Табе што, матэрыялу на вашыя вырабы не хапала, каб табе зямля калом стала?
Валянцін, які ўсё яшчэ сядзеў на зямлі, раптам пачаў неяк дзіўна рагатаць. Дзядзька разгублена зірнуў на Сымона і Паліну.
— Можа, я яго замоцна стукнуў?..
Сымон пакруціў галавой.
— Здагадваюся, у чым справа. Думаю, дзядзька, што дарэмна вы свайго пляменьніка вінаваціце…
Ужо ў хаце, за накрытым сталом, дзядзька Міхась няёмка крактануў.
— Ну, ты ўжо прабач мяне, Валік. Але ж і сам вінаваты, што з дзярмом усялякім зьвязваўся.
— Чалавек не нараджаецца дзярмом…— ціха прагаварыў Валянцін, гледзячы ў чарку, нібыта ў калодзеж. — Мы ж з дзяцінства сябравалі. Пазнаёміліся, калі мяне з пятага класу забралі ў Рэспубліканскую школу-інтэрнат для адораных дзяцей. Валянцін Сьцяпко сеў са мной за адну парту. Таксама сірата, з Вушаччыны… Але вясёлы, дасьціпны.
— Што, і праўда – гэты паскуднік мастак? – змрочна пацікавіўся Сымон.
— Хацеў, ды ня выйшла…— уздыхнуў Валянцін. – Я паступіў у інстытут на скульптуру. А яго нават у вучэльню не прынялі. Перажываў… Падаўся ў наргас, на бухгалтара, як і Дзіна, дарэчы. Яны аднакурсьнікі…
Дзіна незадаволена ўсьміхнулася.
— Што, нерамантычная ў нас прафесія?
— Ну чаго ты? – разгубіўся Валянцін.— Я зусім ня ў крыўду. Вось і Сьцяпко нібыта саромеўся, што ён бухгалтар, а не мастак.
— А чаго тут саромецца? – не ўразумеў дзядзька Міхась.—Самая лепшая праца! У нас калі хто на бухгалтара вывучыцца – ого! Разумнік! Я б сам лепш не заатэхнікам, а бухгалтарам быў. А мастак – цьху… Прыязджалі вунь былі ў вёску практыканты з вучэльні. Жыла адна ў нас на кватэры. Блытаецца са сваёй дошкай па палях, сядзе пры дарозе, малюе пад дажджом, прыйдзе, мокрая, як варона… От работа!
А Паліна змагла толькі аднойчы крадма ад спадарожнікаў усьміхнуцца скульптару, якога ёй зноў было невымоўна шкада – што ж гэта за злы геній такі ў яго, нейкі злавесны двайнік? І Валянцін усьміхнуўся ў адказ куточкам роту. Паліну трохі ўсьцешыла, што пасьля ён ня кінуў трывожнага або вінаватага позірку на сваю “уладальніцу”. Ну і гульні! Не хапае толькі веера, якім іспанкі падавалі таемныя знакі палкім ідальга.
Праўда, на жаль, на палкага ідальга Валянцін аніяк не падобны.
Вёска Гарнушкі калісьці бачыла лепшыя часы. Мелася школка, амбулаторыя, крама, у якую час ад часу можна было зайсьці… Але палова хатаў пазірала на сьвет сьляпымі вачыма забітых вокнаў. За вёскай сьвятлеў самотны двухпавярховы дом з белай цэглы – чорныя прагалы на месцы выбітых шыбаў надавалі яму падабенства з чэрапам волата. Гадоў пяць таму тут паспрабаваў адзін узяцца за фермерства. Ага, як жа… Гарнушкаўцы, ад старшыні да пастуха, ведалі, як належыць ставіцца да “паноў”. То сена ў новасьпечанага фермера згарыць, то авечкі здыхаюць адна за адной немаведама чаго… А як падаткавая інсьпекцыя ўзялася!.. Так і кінуў небарака гаспадарку.
…Рэчка з вясёлай назвай Лялёўка бегла па чорных камянях у абдоймы далёкіх салёных хваляў, буслы з году ў год сяліліся на воданапорнай вежы, а на Купальле з пакручастага берагу скотваліся падпаленыя аўтамабільныя пакрышкі з хвастамі чорнага сьмярдзючага дыму… Вёска была як вёска, учэпістая і працавітая, і паміраць пакуль не зьбіралася.
Дзьверы ў дзядзькаву адрыну, прыстасаваную пад сховішча непатрэбных рэчаў, адчайна рыпелі, абараняючы вільготную цемру сховішча ад бессаромных промняў. Вядома, відовішча ня надта выкшталцонае – старыя начоўкі суседзяць з дзіцячым вазком, люстэрка, падобнае на сасьлеплае вока — са скруткамі рубероіду… І ўсё прыкрашае пыл і павута. Дзядзька Міхась кіўнуў у той бок, дзе ў прыцемку грувасьцілася нешта дзіўнае, прыкрытае рызьзём.
— Вось, усё, што ўдалося забраць з матчынай хаты…— і, павярнуўшыся да гасьцей, патлумачыў. — Хату ж маці хацела вось на яго, унука, адпісаць, але ёсьць у нас адзін… сваяк… Дык і прысабечыў, выпрасіўся ў маці. Нібыта братам трэба яго лічыць – але я не сьвяты, не магу. Добра хоць, што ня родны насамрэч – прыёмны.
— Адкуль жа ён узяўся? – зацікавілася Дзіна. Дзядзька неахвотна патлумачыў.
— Працавала з маці на ферме адна кабета, па п’янцы загінула, ды як страшна – увалілася ў гнаярню. Ні мужыка, ані радні… Родам з Саматыяў, Варанецкая прозьвішча. А Варанецкія ўсе – п’янь ды валацугі. Ды яшчэ казалі, ад паліцая дзіця прыжыла. Можа, і ад партызана, як сама сьцьвярджала – ня ведаю. Але Саматыі ў вайну палілі, трыццаць жыхароў сагналі ў адрыну і… Дзеці, жанчыны, старыя… Ды яшчэ што страшна – свае палілі, паліцаі. Быў такі Піліп Лухверчык, камандаваў, зьвяруга. Так што ў нас памяць яшчэ балючая, і калі на каго хоць падазрэньне – што з паліцаямі зьвязаўся, не даруюць. Вось і зьехала Варанецкая ў суседнюю вёску. Ніхто з той бабай ды яе адроддзем знацца не жадаў. Наша маці і ўсынавіла сірату… На сваю галаву. Ад гнілога дрэва не чакай добрага плоду.
— Дзядзька Міхась, ня трэба…— паспрабаваў спыніць гаворку Валянцін.
— Вось і пяць гадоў таму ты гэтак – “Ня трэба, хай жыве”… Падаў бы ў суд – адсудзіў бы ў турэмшчыка хату. А то ўся вёска пакутуе. Утварыў клуб для п’янюгаў. Так што туды лепш не хадзіце.
Дзіна зацікавілася была магчымасьцю адхапіць нерухомасьць, але Валянцін вельмі цьвёрда папрасіў яе ня ўмешвацца, аж зьбялеў, нібыта ў чарговы раз атрымаў поўху. Віленская бухгалтарка злосна ўсьміхнулася і падкрэсьлена абыякава пайшла да свайго бліскучага, як чорны марскі каменьчык, джыпа, вакол якога ўжо круціліся цікаўныя малалетнія гарнушкаўцы. Вось і добра… Паліна кінулася да скарбаў скляпеньня. Валянцін і Сымон рушылі за ёй.
Калі прывыкалі вочы, цемра аказвалася пераможанай: яе праціналі частыя тонкія лёзы промняў са шчылінаў у сьценах. У пыльным сьвятле паўставалі дзіўныя відарысы: крыж з чорнага мармуру, прыхілены да сьцяны, а на ім разьвешаны рыбацкі нерат… Каменны слупок з паглыбленьнем наверсе – відаць, чаша для сьвятой вады, што калісьці стаяла ля дзьвярэй касьцёлу… Сымон прыпыніўся ля яе, задумна пагладжваючы гладкую паверхню, што памятала, можа быць, мільёны багавейлівых дотыкаў.