— Пардон, месье!
Дзяўчынка-разносчыца з вялікім кошыкам, накрытым бялюткай сурвэткаю – падобна, там круасаны, духмяныя булкі-паўмесячыкі, – неўзнарок штурхнуўшы высокага важнага пана, белазуба ўсьміхнулася. Позірк чорных, як масьліны, вачэй не вінаваты, а хуткі і зацікаўлены. Хто асудзіць немаладога самотніка, які завядзе нядоўгае знаёмства з баявітай парыжаначкай?
Вінсэнт сумна ўсьміхнуўся дзяўчыне, і тая, састроіўшы сьмешную грымаску – старэча ты, старэча! — зьнікла ў натоўпе, спрытна абмінаючы мінакоў, як лёгкі чоўнік – паважныя дымныя параходы.
Дамы на ру Віньён былі вельмі старыя, яшчэ з чорнымі драўлянымі накладкамі паўзьверх муроў, паводле сярэднявечнай моды, і на кожным доме – выява-“візітоўка”. Будынкі так і называліся: “Пад ласосем”, “Пад мядзьведзем”, “Пад рыцарам”. Паляўнічы жыў у доме “Пад казой”. Дакладней, на мазаічным пано, што прыкрашаў франтон дома, мелася дзьве выявы – пастушка ў чырвоным каптурыку дзьмула ў дудачку, а за ёй скакала няўклюдная, даўганогая каза, і на казіных рагах гайдаўся залаты ветах. Мясцовыя тлумачылі – гэта таму, што дом колісь будаваў купец, які гандляваў воўнай і казіным сырам. А Паляўнічаму здавалася, дзяўчынка, каза і ветах – гэта пра тое, што ўсё мінае, і бесклапотнае сьпеўнае юнацтва незаўважна вядзе за сабой сьмерць. Але пры адпаведным настроі сьмерць можна пабачыць ва ўсім, асабліва на вуліцы, названай у імя паэта, што напісаў вясёлую баладу пра танец вісельнікаў.
Кватэра Вінсэнта месьцілася на самым версе – ён ня мог дазволіць сабе лепшай. Кансьержка высунулася са свайго катуха з урачыста-таямнічым выглядам і, працягваючы ключ, прамовіла:
— У месье госьці.
— Госьці? – зьдзівіўся Паляўнічы. – Я нікога не чакаў.
— О, гэта сюрпрыз! – расьцьвіла звычайна суровая мадам Матыльда. – Ідзіце, самі ўбачыце!
Вінцэсь зразумеў, што невядомы госьць добра заплаціў. Але ня стаў паскараць крок. Ён ужо даўно прывучыўся ўспрымаць усё, як належнае. Чаго яму баяцца? Што яшчэ ён можа страціць?
Дзьверы ў кватэру аказаліся незачыненымі. Перад вакном мансарды вымалёўваўся цёмны сілуэт жанчыны ў моднай вузкай сукенцы, пашыранай у самым нізе, і капелюшы са страусавымі пёрамі памерам з невялікі востраў. У пакоі з надзвычай спартанскай абстаноўкай фігура глядзелася экзатычна.
— Чым абавязаны вашаму візіту, мадам?
Незнаёмка, крыху прамарудзіўшы, павярнулася. Твар закрываў кароткі вэлюм, але было зразумела, што кабеце – за сорак, значыць, пра легкадумны візіт-падарунак ад сяброў мастакоў (“а ці не паслаць новую натуршчыцу да нашага самотніка?”) — гаварыць не выпадала. Жанчына моўчкі разглядала гаспадара, так што таму нават зрабілася няёмка. Рука госьці ў страшэнна дарагой карункавай пальчатцы нерашуча паднялася і адкінула вэлюм.
— Дзень добры, пан Вінцэсь!
— Хрысьціна! – Вінцэсь кінуўся да госьці і прыпаў вуснамі да яе рукі. Кабета ўсхвалявана ўсьміхнулася.
— А я баялася, што вы мяне не пазнаеце. Я пастарэла, дарагі…
Вінцэсь радасна запярэчыў, не выпускаючы яе рукі са сваёй:
— Вы ўсё такая ж прыгажуня! Гэта я ператварыўся ў сумнага старэчу, і нават забыўся на ветлівасьць. Сядайце, вось сюды, на гэтае крэсла – яно яшчэ трымаецца на ўсіх сваіх чатырох крывых лапах. А я звару кавы. Ці шакалад? Вы любіце гарачы шакалад, Хрысьціна?
Госьця глядзела з лёгкім сумам, як гаспадар распальвае грубку, ставіць на жалезную рашотку кававарку... Адзіная раскоша пакоя – скура ільва, расьцягнутая на сьцяне, ды нейкія дзіўныя дзіды. Жалезны вузкі ложак пакрыты даматканай посьцілкай. А над ложкам – абраз Маткі Боскай Вострабрамскай і шляхецкі слуцкі пояс колераў зьвялай травы і золата.
— Напэўна, са ста мужчынаў толькі адзін вось гэтак не саромеўся б сваёй беднасьці, калі да яго прыйшла графіня Мекленбургская. Цяпер мне яшчэ больш зразумела, чаму я вас пакахала, Вінцэсь. Так, так, сёньня я магу гаварыць пра гэта вольна – усё сплыло, усё прамінула…
Вінцэсь паставіў на стол два кубкі з гарачым шакаладам (сапраўдная кітайская парцаляна з сінімі рыбкамі, падарунак аднаго мастака) — і сеў насупраць сваёй госьці. Вядома, яна пастарэла. Твар пашырэў, вочы, усё гэтак жа блакітныя, паглядалі з-пад навіслых павек без ранейшай наіўнай захопленасьці. Пастава, зразумела, страціла юначую гнуткасьць… А галоўнае, што зьмяніла аблічча — уладарнасьць, ветлівая, цьвёрдая, якую немагчыма ўдаваць, калі ня маеш сапраўднае ўлады.
— Як Станіслаў? – папытаўся Вінцэсь, перарываючы няёмкую паўзу, што ўсё-ткі ўзьнікла. Графіня толькі трохі прыўзняла бровы.
— Зусім апусьціўся, ведаеце. Бацька да самай сваёй сьмерці спадзяваўся, што Стась будзе вартым роду нашчадкам. Спрабаваў зацікавіць яго гаспадаркай, ваеннай кар’ерай, сьвецкім жыцьцём… Дарэмна. Стась зламаўся, расчараваўся ва ўсім сьвеце. Жаніцца таксама адмовіўся. Знайшоў адзіны інтарэс – ежу. Так, так, яго адзіная забаўка – жэрці. Дзесяць кухараў, і кожны сьпецыялізуецца па нейкай нацыянальнай кухні – француз, іспанец, перс, нават, здаецца, кітаец. Вось Станіслава вы маглі б і не пазнаць, Вінцэсь. Ён цяпер ходзіць, толькі абапіраючыся на двух слугаў – тлусты, як бочка з півам. Калі здарыцца рэвалюцыя і застанецца без нічога – зможа падзарабляць у балагане. Урэшце бацька пакінуў яму толькі рэнту, а распараджаюся ўсім я. Нічога, у мяне выявілася да гэтага здольнасьць. – Хрысьціна падарыла Вінцэсю сьвецкую ўсьмешку – аднымі вуснамі. – Я таксама ў многім расчаравалася. І на рамантычныя ўчынкі – накшталт ахвяраваць сваю маёмасьць, ці хаця б яе частку, на “высакародную грамадзянскую справу” – баюся, на такое глупства я ўжо ня здольная. Усе высакародныя справы заканчваюцца на вісельні або ў вар’ятні. Ведаце, як гаворыцца: рэвалюцыю прыдумваюць рамантыкі, зьдзяйсьняюць фанатыкі, а карыстаюцца яе перамогай нягоднікі. А ў мяне, дарэчы, чацьвёра дзяцей, і ўсе – маленькія арыстакраты.
Графіня прыемна засьмяялася – так, як прынята сьмяяцца падчас сяброўскай гаворкі. Вінцэсь сумна глядзеў на яе і бачыў іншае – залатавалосая дзяўчына бяжыць праз лясны гушчар, падае ў талы сьнег, падымаецца, зноў, задыхаючыся, імкнецца наперад, ратаваць свайго героя…
— А вы, Вінцэсь? Як вы? Ці ўвесь час – адзін?
Вінцэсь апусьціў пасівелую галаву.
— Я не сьвяты. У мяне былі жанчыны, хоць сапраўднага пачуцьця да іх не знайшлося ў маёй выгнаньніцкай душы. На жаль, я занадта сур’ёзна стаўлюся да простых стасункаў. Пакутваў сам і мучыў вартых любові кабетаў. І …я таксама шмат у чым расчараваўся, графіня. Ваяваў спачатку ў арміі Нацыянальнага ўраду Цьера, потым – на баку камунараў. Праўда, я быў моцна паранены падчас абароны Парыжу ад немцаў, і ўдзел мой у Камуне амаль толькі – даць грошы на зброю. Я спадзяваўся, што ўзброеныя мной людзі, вызваліўшы свой народ, пойдуць ратаваць мой, стануцца пачаткам вызвольнай арміі… Нібыта волю можна прынесьці на іншаземных штыках!
— Калісьці мне здавалася, што вы ня можаце рабіць памылак, – ціха прамовіла Хрысьціна, ледзь дакранаючыся тонкімі пальцамі, абцягнутымі карункамі пальчаткі, да гарачага кубка. – Вы і вашы сябры так і не скарысталі большую частку атрыманага ад бацькі?
Вінцэсь памаўчаў, пераадольваючы застарэлы боль.
— Я сам пачынаю думаць, што грошы тыя праклятыя. Мой сваяк, Юзаф Каліноўскі, так і сьцьвярждае, і піша, што мы лепш зрабілі б, каб перадалі золата на патрэбы ордэна кармелітаў. Дарэчы, чулі пра Юзафа?
Хрысьціна паціснула плячыма.
— Усё, што ведаю — яго прысудзілі да сьмерці, але выручыў айчым, граф Путкамер, і скончылася высылкай у Сібір. Дзіўна, ваш сваяк заўсёды здаваўся мне такім далікатным, слабенькім… І раптам – заслужыў расстрэл!
Вінцэсь кіўнуў, згаджаючыся.
— Дабрэй за Юзафа я чалавека не сустракаў. Але Юзаф адбыў дзесяць гадоў у Сібіры, вярнуўся… І ўступіў у ордэн кармелітаў. Зараз – прыёр кляштару! Не зьдзіўлюся, калі яго калі-небудзь прызнаюць за сьвятога. А я магу суцяшацца толькі тым, што ані шэлега не патраціў на сябе.
Хрысьціна рашуча адставіла кубак, з якога так і не адпіла ні глытка: