— Што ж, кажуць, гордая беднасьць заслугоўвае павагі. Хаця я, шчыра прызнаюся, з вышыні пражытых гадоў ня ведаю, чым тут ганарыцца. Мне здаецца, вы ў Парыжы проста паціху высыхаеце, гібееце бяз справы. Я прыйшла паведаміць – вы можаце вярнуцца на радзіму.
— Што?!! – Вінцэсь ускочыў з крэсла, ледзь не перакуліўшы яго на падлогу. Галава кружылася, як пасьля бакалу абсэнту. Графіня глядзела з лёгкай сумнай усьмешкай.
— Скажыце, пан Рашчынскі, што яшчэ ў цэлым сьвеце магло б вас гэтак пазбавіць раўнавагі, вас, такога ўраўнаважанага? Мусіць, толькі не жанчына?
Вінцэсь змусіў сябе супакоіцца.
— Я сумую па сваіх краях. Дужа сумую.
— Вось і вяртайцеся, — графіня нясьпешна ўзнялася. —Вы – сярод амніставаных, вам вернуць ваш маёнтак. Праўда, ні на якую кампенсацыю за нанесеную яму шкоду не чакайце. І тыя землі, што адышлі сялянам — ня вернуцца.
Вінцэсь захінуў твар рукамі. Гарнушкі… Маскалёў лес… Сасна на стромым беразе ракі… Сівы туман, што паўзе, як паранены вужыны кароль, з паплавоў у празрыстыя хвалі…
— Хрысьціна! Вы яшчэ раз вяртаеце мне жыцьцё!
На твары госьці заставалася спакойная прыстойная ўсьмешка, але голас дрыжэў.
— Тады, можа, вы мне нарэшце скажаце, Вінцэсь… Чаму вы не захацелі быць са мной? Якая прычына вашай халоднасьці? Я вам не падабалася? Вас прыніжала маё багацьце? Згадзіцеся, я заслужыла права ведаць!
Вінцэсь зноў апусьціў галаву. Не адказаць было нельга.
— Я кахаў іншую.
— А яна? Вашая абраньніца? Кахала вас?
— Не.
Графіня памаўчала, у яе ўсьмешцы зьявілася хваравітая жорсткасьць.
— У такім выпадку я рада, дарагі. Ну што вы так зьдзіўлёна на мяне пазіраеце? Не зьбіраюся гуляць у добрую самарыцянку. Каханьне – гэта ўсяго толькі барацьба індывідуальнасьцяў, прага валоданьня… І мне прыемна, што вы прайгралі гэтак жа, як і я.
Вінцэсь праводзіў госьцю да яе экіпажу і доўга глядзеў усьлед. І яму здавалася, што разам з Хрысьцінай ад яго аддаляецца ягоная маладосьць, і ён сапраўды адчуў сябе старым. Нікому не патрэбным самотным старым, у якога засталіся адны магілы.
І ён вярнуўся да сваіх магілаў.
Гэта здарылася ўжо ўвосень, на Дзяды, калі на могілках сьвяціліся жоўтыя зоркі сьвечак, дрогкія, як спадзяваньне на сустрэчу. Дрэвы стаялі чорныя, голыя, бы пакараныя грэшнікі, выцьвілая сухая трава акрым як пра смерць, не нагадвала ні аб чым. Але Вінцэсю ўсё здавалася прыўкрасным – і нізкае шэрае неба, і апошні залаты ліст на вершаліне старога каштана – прыветна ўзьнятая даланя… І нізкія хаткі Гарнушак…
Сяляне выйшлі сустракаць яго з хлебам-сольлю. Чалавек сем, па выглядзе – заможныя… Так бы мовіць, вясковая арыстакратыя. Вінцэсь прагна ўглядаўся ў твары… Не, нікога ня ведае. Тыя, што былі з ім побач у бойках – даўно ў сьвеце, дзе толькі сумна дзівяцца чалавечае зацятасьці і ўзаемнай нянавісьці.
А вёска як вымерла… Сем спалоханых, нізка схіленых мужыкоў – і больш нікога… Вінцэсь не спадзяваўся, што яму ўзрадуюцца – апошні візіт у Гарнушкі амаль прывёў яго на шыбеніцу. Але ўсё-ткі прайшло трыццаць гадоў…
А калі ён пабачыў дом, дзе вырас – ледзь стрымаў роспачны крык. Будынак прыняў на сябе ўсю нянавісьць да адсутных гаспадароў. Вокны другога паверху пазабіваныя дошкамі, да сьценаў прываліліся, бы п’яныя, неахайныя хмызьнякі – такія растуць вельмі хутка, і іх будзе цяжка выкарчаваць. На калонах – сьляды ад куляў… Наўрад была аблога – хутчэй забаўляліся казакі, разьмешчаныя ў секвестраваным маёнтку. Вось і пацьверджаньне — каменная выява герба Рашчынскіх, з мядзьведзем на задніх лапах, прымацаваная на фасадзе, відавочна служыла мішэньню для спаборніцтваў у трапнасьці. Мядзьведзь увесь патрушчаны ўдалымі стрэламі. Базыль, наняты Вінцэсем у Гародні за слугу і кучара, заклапочана пацокаў языком. Вінцэсь зразумеў – моцна расчараваўся ў сваім гаспадары. І як тут жыць? А сёньня ж Дзяды, трэ вячэру ладзіць…
Вінцэсь, як у сьне, хадзіў па забруджаных халодных калідорах, зазіраў у пакоі, нібыта ў труны… Толькі ў былым дзіцячым пакоі засталося ў куце “цукерачнае дрэва”, на якое нейкі жартаўнік павесіў выедзеную кветку сланечніка. Засталося тое-сёе з мэблі ды фамільныя партрэты, пасечаныя шаблямі. Рашчынскі непаслухмянымі рукамі зьняў са сьцяны павіслы на адным рагу партрэт бацькі… Пан Антон Рашчынскі пазіраў на сына, які стаў ужо старэйшым за яго, сьмелымі шэрымі вачыма, і яго твар наўскос перасякаў шнар-парэз… Амаль як у Ваўкалака…
Дзе цяпер Мартын? Ці жывы?
У сталоўні пахла вогнішчам. Рука Вінцэся пацягнулася да дзьверцаў буфету, у якім калісьці захоўваўся сервіз з венецыянскага шкла – графін, аздоблены срэбнымі вінаграднымі гронкамі, і чаркі… Сервіз, які Вінцэсевы продкі выменялі за сялянскую сям’ю. Цяпер быў бы самы час паставіць яго на стол, як раіў бацька. Вінцэсь быццам пачуў голас пана Антося: “А гэты сервіз… Я хачу, каб ты заўсёды захоўваў яго. І калі табе раптам падасца, што ты зрабіў для свайго народу ўсё, што мог, — пастаў яго на свой стол”.
Вядома, у буфеце было пуста. Толькі адна невялікая рэч не спатрэбілася рабаўнікам. Вінцэсь асьцярожна зьняў яе з паліцы… Вазачка-жабка, разьбітая і акуратна склееная воскам… Госпадзе, а ён думаў, што боль па страчаным каханьні з гадамі суцішыцца! Глухое рыданьне падступіла да горла – Вінцэсь нават спалохаўся: няўжо гэтак здаў, саслабеў?
Не, ён не дазволіць сабе раскісаць. Яшчэ належыць зрабіць вельмі шмат. Усё-ткі гэта – яго дом, яго зямля. І хоць сяляне больш – не ягоная маёмасьць, але ён адказны і за тое, як яны жывуць!
А Гарнушкі пасылалі да яго сваіх выведнікаў. І тыя, сьціпла камечучы ў руках шапкі, спрабавалі выпытаць з дурнаватай хітрасьцю, ці не зьбіраецца пан адсуджваць назад зямлю, якую атрымалі мужыкі, што дапамагалі лавіць пана, былі ў атрадзе самааховы? Ці не затаіў пан крыўды, ці ня будзе помсьціць? І колькі яны будуць цяпер плаціць за арэнду той зямлі, што зноў належыць пану?
І Вінцэсь нешта тлумачыў, супакойваў, гаварыў, што трэба аднавіць працу школкі, абяцаў, што пабудуе бальніцу, што плаціць за арэнду трэба будзе менш, чым у казну, зусім мала… А можа, і нічога…
І з горыччу адчуваў, што яму ня вераць.
Аднак бальніцу сапраўды варта пабудаваць. На гэта не шкада ўзяць ад схаваных грошай… І абавязкова дапамагчы сваякам тых, хто быў у Вінцэсевым атрадзе. Скрыні са зьліткамі трыццаць гадоў таму яны закапалі – не было як даць ім рады. А манеты з двух маленькіх скрыняў падзялілі між сабой Вінцэсь і Ваўкалак, пакляўшыся — ані шэлега на сябе!
Вінцэсь патраціўся на зброю, якая не паслужыла ягонае зямлі, але ўсё-ткі здабыла глыток волі людзям. Заставалася яшчэ частка, вось і будзе – на лякарню! Але… трэба параіцца.
Усе гэтыя гады лёс скарбу паўстанцаў прыгнятаў Вінцэся. Хто застаўся жывым з пасьвечаных у таямніцу? Пан Рагманаў памёр, не пажадаўшы дакрануцца да праклятага золата, набытага за жыцьцё яго сына. Мартын зьнік. Тады Ваўкалак яшчэ прывёў Марцэла Алейшчыка, а Вінцэсь паручыўся за Міхася Валевіча. Міхася павесілі. Дзе Марцэл – зноў жа невядома. Яшчэ некалькі чалавек ведалі пра існаваньне золата, але ня ведалі, дзе яно схаванае – Вальжына, Людвісары, цёзкі Каліноўскія – Юзаф і Кастусь. Кастусь, дарэчы, зьбіраўся сам распарадзіцца золатам – ды не пасьпеў. Юзаф сваё стаўленьне выказаў – аддаць кармелітам. Вальжына? Пра Вальжыну лепш ня думаць. Трыццаць гадоў таму Вінцэсь зрабіў усё, што мог, каб выратаваць яе ад перасьледу, і адзінае, што ведае — Вальжына зьехала. І вусны самі прашапталі радкі з сумнай балады пра мёртвага караля:
Што сёньня адбываецца на Беларусі? Як можна дапамагчы вызваленьню краіны? Ці ёсьць сілы, здольныя біцца за волю? Вінцэсь дастаў з сакваяжу дарагія сэрцу рэчы – “Беларускую хрэстаматыю” Эпімаха-Шыпілы, “Словарь белорусского наречия” Івана Насовіча і “Дудку беларускую” Мацея Бурачка. Разгарнуў апошнюю кнігу… ”Божа ж мой, божа! Што ж мы за такія бяздольныя? Якаясь маленькая Булгарыя – са жменю таго народу – якіясьці Харваты, Чэхі, Маларосы і другія пабрацімцы нашыя… маюць па-свойму пісаныя і друкаваныя ксёнжачкі і газеты, і набожныя, і сьмешныя, і сьлёзныя, і гісторыйкі, і баячкі; і дзеткі іх чытаюць так, як і гавораць, а ў нас як бы захацеў цыдулку ці да бацькі лісток напісаць па-свойму, дык, можа, і ў сваёй вёсцы людзі сказалі, што “піша па-мужыцку”, і як дурня абсьмяялі б! А можа, і сапраўды наша мова такая, што ёю нічога добрага ні сказаць, ні напісаць ня можна? Ой, не! Нашая мова для нас сьвятая, бо яна нам ад Бога дадзеная, як і другім добрым людцам, і гаворым жа мы ёю шмат і добрага, але так ужо мы самі пусьцілі яе на зьдзек, не раўнуючы, як і паны вялікія ахвотней гавораць па-французску, як па-свойму. Нас жа ня жменька, а з шэсьць мільёнаў…”