Але Вінцэсю было ўсё роўна, як выглядае жанчына яго сэрца. Ён проста ня здольны быў параўноўваць, расчароўвацца, спачуваць, што час забраў прыгажосьць. Уся ягоная істота пазнала Яе – і закалацілася сэрца, і адняло мову. І зноў падаўся сам сабе няўклюдным, нязграбным, і – нялюбым.
Вальжына разгублена кранула рукой валасы, што выбіліся з-пад каптура – інстынктыўнае жаданьне жанчыны пры зьяўленьні нечаканага госьця паправіць прычоску, страх, што непрыбраная… І тут жа адвярнулася і захінула твар рукамі. Вінцэсь падумаў быў, што яна плача – але жанчына стаяла нерухома… Потым павольна павярнулася да яго, відаць, супакоіўшыся ад раптоўнага ўзрушэньня.
І замест звычайнага прывітаньня Вінцэсь прагаварыў тыя словы, якімі паўстанцы віталі адзін аднаго, па якіх пазнавалі аднадумцаў.
—Каго любіш?
Вальжына, не вагаючыся, прамовіла:
—Люблю Беларусь…
—Дык узаемна!
Яны абодва памаўчалі, захлынаючыся ад успамінаў. Вінцэсь спрабаваў вызначыць, як яна да яго ставіцца – ці дазволена абняць, пацалаваць, ці халодна адштурхне – як трыццаць гадоў таму… А ёй, відаць, проста было няёмка.
— Што ж я так няветла цябе сустракаю… Праходзь, Вінцэсь. Вось сюды… Памятаеш гэты пакой? Калі мы гулялі ў хованкі, ты хаваўся заўсёды вунь за той камодай. І цябе было лёгка знайсьці. Прысаджвайся… Зараз зраблю гарбаты. Прыслугі ў нас няма – толькі кухарку часам наймаем. А ты добра выглядаеш, Вінцэсь – нават цікавей, чым у юнацтве.
У яго ледзь не сарвалася з языка крыўднае “Табе заўсёды падабаліся сівагаловыя ваяры”. Але ён нават пачырванеў за такую думку. Ды й ня надта тымі думкамі ён ад хваляваньня валодаў. І больш ня мог выцерпець няведаньня.
— Я чуў, што ў цябе ёсьць сын…
Вальжына на хвілю супынілася з філіжанкай у руцэ.
— Так. Я назвала яго Маркам – у гонар брата. Марка — маё жыцьцё, мой гонар. На жаль, не ўдалося даць яму добрую адукацыю, хоць ён вельмі разумны хлопчык. Ён лясьнічы. Нядаўна ажаніўся, нявеста не багатая – унучка пана Арэхны, таго самага, у маёнтку якога арыштавалі майго брата. Але дзяўчына добрая, працавітая. Двое дзетак гадуюць – Любачку і Максіма.
Вінцэсь нарэшце задаў пытаньне, якое яго мучыла, і задаў як мага больш цьвёрда, каб яна не магла ўхіліцца ад адказу.
— Марка – мой сын?
Вальжына моўчкі паставіла на стол дзьве філіжанкі, паклала сурвэткі, потым прыйшла чарга вазачкі з печывам…
— Вальжына!!!
Яна глыбока ўздыхнула.
— Ты хочаш ведаць, ці ня ты – ягоны бацька? Паколькі ты адзіны мужчына, з якім я была за сваё жыцьцё, то адказ вядомы. Не вінаваць сябе ні ў чым, Вінцэсь. Я вырашыла сама – стаць тваёй у тую ноч. Я не дапускаю думкі, што памылілася, бо сёньня са мною Марка. Але прашу аб адным – не спрабуй зыначыць жыцьцё. Ня трэба варушыць мінулае.
Дзесьці на званіцы храма ўдарыў звон, яшчэ раз, яшчэ… Вальжына перахрысьцілася, гледзячы ў вакно. Вінцэсь таксама паклаў на сябе крыж — нібыта разьвітваючыся з некім дарагім. Не, так нельга!
— Вальжына, дарагая! Я нічым ня мог памагчы вам увесь гэты час. Дазволь хаця б цяпер зрабіць гэта. Дазволь даць сыну маё прозьвішча! Згадзіся абвянчацца са мной. І няхай уся мая невялікая маёмасьць стане вашай! Я нават магу зноў зьехаць, калі табе брыдка на мяне глядзець. Толькі прымі для майго сына і маіх унукаў тое, што я магу ім даць.
Вальжына неяк дзіўна засьмяялася, як заплакала.
— Мілы, бедны Вінцэсь! Куды мне пад вянец – сівой старэчы. Увесь павет рагатаць стане. І сыну ўжо ні да чаго мяняць прозьвішча. Ён – Рагманаў, Рагманавым і памрэ. Навошта яго трывожыць? Марка ведае, што ён сын героя, які загінуў за волю Айчыны. Прабач, але я доўгі час была пэўная, што ты загінуў. Так што – пакіньма ўсё, як ёсьць.
— Тады – проста прымі ад мяне дапамогу!
Вальжына сумна пахітала галавой.
— Дзякуй, але нам дапамагае, чым можа, айцец Андрэй. Мы не галадалі, хаця й не раскашавалі. А калі Марка пачаў атрымліваць жалаваньне, стала і ўвогуле добра.
— І ты зусім мяне не кахала? – пытаньне вылецела мімаволі. У кабеты задрыжэлі вусны, і яна адказала ціха:
— Ня ведаю, дарагі… Напэўна, быў час, калі да гэтага ставалася вельмі блізка. Наша адзіная ноч – не падман. Хутчэй – сон, мроя… Калі б ня клятае золата…
І просьба – прысуд:
— Не чапай тыя зьліткі! Колькі чалавек з-за іх загіне, колькі лёсаў яшчэ з-за іх зламаецца! Не чапай…
А пасьля ён глядзеў у цёмныя вочы свайго сына, бачыў гэткую знаёмую ўсьмешку – як у пана Антося, як у яго самога, усьмешку Рашчынскіх. Марка глядзеў на госьця з павагай і цікавасьцю: стары сябра маці і дзядзькі-героя, пэўна ж, і сам герой. Дзеткі таксама ўдаліся цемнавокія – хоць галоўкі пакуль сьветлыя, русявыя… І Вінцэсь мог бясконца расказваць ім дзівосныя гісторыі пра вужыную каралеву і бурштынавы палац, і паабяцаў падарыць сапраўднае цукерачнае дрэва, і скуру афрыканскага ільва…
Але ня мог там заставацца. І, ідучы дадому праз Маскалёў лес, усё азіраўся назад, і ветах на раптоўна ачышчаным ад хмараў небе нагадаў фрэску на доме ру Віньен, вясёлы гоман кавярні, філософскія дыпуты… Як гэта бясконца далёка! І – больш не патрэбна.
17
Апошнія дні лета выдаліся сухімі, як прысак пакінутага вогнішча. Трава пад нагамі не шапацела, а ламалася, і калолася неміласэрна, як маскалі пад Воршай... У сухмені сьпявалі свае адчайныя серэнады цвыркуны. Калісьці ў падобную казюрку ператварыўся прынц Тытон, якому закаханая багіня золку Эас выпрасіла бесьсьмяротнасьць, ды забылася даць вечную маладосьць.
Што можа бясьсілая старасьць? Толькі цвырчэць, стракатаць, наракаць на жыцьцё… І толькі маладосьць можа так весела крочыць насустрач сваёй сьмерці.
А вось жабкі не сустрэлася па дарозе да лесу ніводнай.
Старажытныя кітайцы лічылі, што ў чалавека дзьве душы, і адна палавіна — у выглядзе жабы.
Паліне здавалася, што тая, жабіная, палавіна перамагла — і ў грудзях цяпер варочаецца нешта халоднае і цяжкое. Асабліва пры поглядзе на Валянціна, які моўчкі ішоў наперадзе, несучы рыдлёўкі, шчыльна загорнутыя ў цырату (няма чаго спакушаць тутэйшы народ “залатой ліхаманкай”). За ўвесь час, што ехалі ў Гарнушкі, Валянцін не прамовіў ні слова, не кінуў на Паліну аніводнага, хаця б крадма, пагляду – сядзеў наперадзе спакойны, з каменным тварам. Толькі стрымана ўсьміхаўся час ад часу радаснай, як чэрвеньскі рамонак, Дзіне, што вяла машыну. А можа, і праўда ён не пакутуе – чаму Паліна вырашыла, што Валянцін абавязкова мусіць быць закаханы ў яе? Але ад гэтай думкі, што павінна была б супакойваць сумленьне, рабілася яшчэ горш. І там, у машыне, хацелася скінуць з каленяў гэтак жаданую, акуратна ўвернутую ў хустку чацьвёртую жабку-брамніцу, і змусіць сумнага чалавека на пярэднім сядзеньні джыпа зноў усьміхнуцца так па-дзіцячы шчыра, як умеў толькі ён.
Позна.
— Гэта тут, — змрочна прамовіў Сымон, які нарэшце замест чорнай майкі зьявіўся сёньня раніцай у чырвонай кашулі з кароткімі рукавамі і нязьменных джынсах, ад чаго нагадваў аперэтачнага каўбоя. Паліна агледзелася. Звычайная палянка на ўскрайку лесу, зарослая верасам і зьверабоем. Непадалёк – крушні з камянёў, што паскідвалі з калгаснага поля. Ну а заадно мясцовы люд пазносіў туды й адкіды нашай вартай жалю цывілізацыі – пластыкавыя бутэлькі, парваныя шыны, паржавелы каркас газавай пліты, жалязякі незразумелага прызначэньня, анучы, косткі жывёлаў… Вядома, не выкапнёвыя. Жоўты каровін чэрап усьміхаўся прыхадням, як хэлаўінскі гарбуз.
— Вы не памыляецеся? – з сумнівам перапытала Дзіна.
Сымон паціснуў плячыма.
— Паўтары стагоддзі мінула, мадам. Перапытаць няма ў каго, – і агледзеўся па баках з цалкам зразумелай грэблівасьцю.—Паганае месца… У мяне чамусьці адчуваньне – быццам я вярнуўся ў тыя ня лепшыя хвіліны, калі ў рубку прасочваецца гідраўлічная вадкасьць, і стаіць атрутны белы туман, так што ніводнай кнопкі на пульце не відно, а над галавой – поўкіламетра рамантычнай салёнай стыхіі, і ты быццам жабка пад абцасам.
Дзіна капрызьліва варухнула вуснамі.
— Што вы страхі тут вынаходзіце! Лепей пачынайце капаць.