Выбрать главу

31 См. Thümmel. Op. cit., S. 38 ff.; Frend. Op. cit., р. 14 sqq.

32 Cypr., Ep., 67, 5; Aug., Brev. col., III, 16, 29; ср. Frend. Ор. cit., р. 16.

33 Opt., I. 16; 19; Aug., Ер., 43.

34 Aug., Ер., 43, 6, 17: ...Lucillae pecunia maxime adversus Caecilianum empti.

35 Aug., Adversus Fulgentium, 26; Brev. col., III, 14, 26.

36 Acta Saturnini, 2: Fas enim non fuerat, ut in ecclesia Dei simul essent martyres et traditores.

37 Aug., Brev. col., III, 14, 26.

38 Opt., I, 19.

39 Aug., Ер., 43, 5, 14.

40 Euseb. Hist. eccl., X, 5, 15—17; Х, 6; ср. L. Duchesne Le dossier du donatisme. «Mélanges ďarchéologie et ďhistoire», 1890, р. 589 sqq.

41 Mansi, II, col. 438; ср. Brisson. Ор. cit., p. 256.

42 В письме от 313 г. римскому епископу Мильтиаду Константин писал, имея в виду Африку, что ему кажется весьма неприятным разделение христиан как бы на две партии в тех провинциях, где имеется величайшее скопление народа (in quibus maxima est populi multitudo) — Mansi, II, col. 440.

43 Opt., I, 22; Aug., Ep., 88, 2.

44 Opt., I, 23; 24; Euseb., Hist. eccl., X, 5, 18—20; Aug., Ep., 43, 2, 5; Mansi, II, col. 438—440.

45 Мы придерживаемся точки зрения тех исследователей, которые отождествляют Доната из Казы Нигры с Донатом — преемником Майорина. Ср. Frend. Ор. cit., р. 148.

46 Opt., I, 24: confessus sit [Donatus] se rebaptizasse et episcopis lapsis manum imposuisse.

47 Aug., Ad cathol. ep., XVIII, 46; С. Cresc., III, 61, 67; Duchesne. Le dossier..., р. 615.

48 Euseb., Hist. eccl., X, 5, 21—24.

49 Mansi, II, col. 463 sqq.

50 Протоколы расследования (gesta proconsularia) см. Appendix ad Opt. II (CSEL, 26, р. 197—204).

51 Константин намеревался сам приехать в Африку для разбора церковного конфликта (Duchesne. Le dossier..., p. 63).

52 Appendix ad Opt. VII (CSEL, 26, р. 211).

53 Aug., Ep., 88, 3; 105, 2, 9; Contra lit., Petil., II, 92, 205.

54 Appendix ad Opt. VII (CSEL, 26, р. 211).

55 Gesta apud Zenophilum — Appendix ad Opt. I (CSEL, 26, р. 185—197).

56 Col. Carth., III, 549; Aug., Ep., 141, 9; Contra partem Donat., 31, 54; 33, 56; Appendix ad Opt. IX (CSEL, 26, р. 212—213).

57 Appendix ad Opt. X (CSEL, 26, р. 215).

58 Здесь и ниже для обозначения ортодоксального, официально признанного христианства мы употребляем принятые в произведениях ортодоксальных церковных авторов IV—V вв. и в современной литературе термины «католики», «католичество». Следует, конечно, отдавать себе отчет в условности этих терминов применительно к той эпохе.

59 Appendix ad Opt. X.

60 Ср. Frend. Op. cit., р. 168.

61 Opt., III, 3: Quis negare potest rem... imperatorem Constantem Paulum et Macarium... misisse... cum eleemosynis, quibus sublevata per ecclesias singulas posset respirari, vestiri, pasci, gaudere paupertas?

62 Opt., III, 12; ср. Brisson. Op. cit., р. 375.

63 Opt., III, 3: dixit (Donatus) ubique se litteras praemisisse, ne id, quod adlatum fuerat, pauperibus alicubi dispensaretur.

64 Opt., III, 4.

65 Passio Marculi; Passio Maximiani et Isaaci; Passio Donati (PL, 8, col. 752 sq., 758 sq., 767 sq.); Opt., II, 14; III, 1—4.

66 PL, 11, col. 794: fides nostra... ab hujusmodi hominum furore patietur.

67 Gennadius. De scriptoribus ecclesiast., 4.— PL, 59, col. 1059: si tacuisset de nostro velut persecutorum nomine, egregiam doctrinam ediderat. Cp. Frend. Op. cit., p. 185.

68 Opt., III, 9: nobis et vobis ecclesiastica una est conversatio... Testamentum divinum pariter legimus, unum deum pariter rogamus, oratio dominica apud nos et apud vos una est. Cp. I, 4; IV, 2.

69 Brisson. Op. cit., p. 372.

70 Passio Donati, 2 — PL, 8, col. 753: eos, quos aperta persecutione superare non potuit, callida fraude circumvenire mollitus est.

71 Passio Maximiani et Isaaci. Ср. Brisson. Ор. cit., p. 317 sqq.

72 [Diabolus] non solum oblectans inani gloria miseros, sed et regali amicitia muneribusque terrenis circumscribens avaros (PL, 8, col. 754).

73 PL, 8, col.761: de Constantis regis tyrannica domo... ut populus christianus ad unionem cum traditoribus faciendam nudatis militum gladiis.

74 Донатистские надписи, поставленные в память мучеников, собраны в кн.: Р. Monceaux. Histoire..., IV, Paris, 1910, р. 437 sqq. Ср. Brisson. Op. cit., р. 289—313, 317—321.

75 Mansi, III, col. 145—146.

76 PL, 11, col. 794.

77 Opt., III, 3.

78 Mansi, III, col. 143.

79 Opt., III, 3: non enim respublica est in ecclesia, sed ecclesia in republica, id est in imperio Romano, quod Libanum appellat Christus in Canticis Canticorum, cum dicit: veni, sponsa mea inventa, veni de Libano.

80 Opt., III, 4.

81 Aug., С. Gaud., I, 28, 32.

82 Ср. Büttner. Op. cit., S. 42.

83 Aug., С. Gaud., I, 29, 53: ordine disciplinae colendisque agris amisso circumcellionum et opere et nomine inserviunt.

84 «Они бесстыдно не желают иметь мужей»,— пишет о женщинах-агонистиках Августин (С. lit. Petil., II, 88, 195; Ep., 35, 2). Идея безбрачия как признака христианской «чистоты» развивалась уже в африканской раннехристианской литературе. См. Тertu1., De cultu feminarum, II, 9; Apologet., 9, 19; ср. Вüttner. Ор. cit., S. 29, 43.

85 Possidius. Vita s. Augustini, 10.

86 Aug., Ep., 108, 5, 14.

87 Aug., Enar. in psalm. 132, 6: fortasse dicturi sunt [Donatistae]: vos illos ita appellatis contumelioso nomine; nam nos eos ita non vocamus... Agonisticos eos vocant.

88 Cypr., Ep., 10,4; ср. Frend. Ор. cit., р. 174.

89 Aug., Enar. in psalm. 132, 3, 6.

90 Сообщения Оптата и Августина о том, что циркумцеллионы называют себя агонистиками, не оставляет сомнений в идентичности обоих этих терминов в Северной Африке IV—V вв. Противоположную точку зрения отстаивал А. Д. Дмитрев («К вопросу об агонистиках и циркумцеллионах». ВДИ, 1948, № 3, стр. 64 сл.), но неубедительность его аргументации была достаточно обстоятельно показана Н. А. Машкиным («К вопросу о революционном движении рабов и колонов в Римской Африке». ВДИ, 1949, № 4, стр. 58 сл.). В последнее время Ж.-П. Бриссон (ор. cit., р. 343) высказал предположение, что агонистиками назывались не все циркумцеллионы, а лишь те, которые принимали участие в восстаниях сельского плебса. Но и это предположение ничем не подтверждается: Августин говорит о термине «агонистики» как об общем наименовании циркумцеллионов. Различие между этими двумя терминами состоит лишь в том, что первый из них был принят в донатистском лагере, а второй употреблялся католиками и рассматривался донатистами и агонистиками как «оскорбительный» (contumeliosum nomen, см. прим. 87).