Стаў думаць пра жонку. Канечне, лепшай жонкі, чым Зіна, і жадаць нельга. Яна — зручная. Не вельмі назаляе, не скандаліць, як іншыя... Праўда, нешта не ладзіцца ў іх — гэта факт. Не ладзіцца, вядома, адтаго, што няма дзяцей. Пакуль былі маладзейшыя, яшчэ сяк-так, а пасля трыццаці — кашмар... Паездзіўшы па дактарах, засумнявалася, што яе віна, стала дамагацца, каб ён абследаваўся. Ехаць з такою хваробай, канечне, было брыдка, а каб пераканацца, што на самай справе не яна вінавата, паціху завёў палюбоўніцу ў райцэнтры. Пераканаўся... Гэта было жахліва... Як ні стараўся змірыцца, супакоіцца: не адзін ён такі,— але нейкае змрочнае, фатальнае пачуццё непаўнацэннасці не давала спакою. Адчайна адганяў, а яно хадзіла за ім неадчэпна, дапякаючы горкімі развагамі, што прырода абдзяліла яго, зрабіла бясплодным, пазбавіла магчымасці нарадзіць сабе падобнага...
Зінаіда Пятроўна з’явілася так нечакана, так раптоўна, што нават не паспеў заплюшчыць вочы.
— Ты не спіш? — мякка запыталася яна.
— Не... — панура буркнуў ён. — Нешта нездаровіцца...
3-пад акуляраў на яго глядзелі спакойныя вочы, якія ўсё разумелі, і яму стала не па сабе ад гэтых вачэй.
— Ну-у, ужо і раскіс...— неяк светла ўсміхнулася яна, прысеўшы, як ля хворага, на краёк ложка і дакранаючыся сваёй цёплай далонню да яго лба. — Таксама знайшоў мне трагедыю...
Яму быў непрыемны гэты дотык, яе тон, і, незадаволена адводзячы руку, змрочна заўважыў:
— Ты што, радуешся? Парадуйся-парадуйся, паскачы!
— Ну і дзівак ты, Саша...— У яе голасе была пяшчота і трохі дураслівасць, як колісь у першыя гады,— такой жонку даўно не бачыў. — Гэта ж і добра, што так сталася! Я даўно ведала, што так будзе...
— Хм! Яна ведала! — непрыязна пакасіўся ён.— Бач яе: яна даўно ведала! Аракул у спадніцы...
— А ты не смейся, Саша...— не зрэагавала на яго змрочны гумар Зінаіда Пятроўна.— Я на самай справе душою чула, што так скончыцца... — Голас у яе быў шчыры, трохі засмучаны, па ўсім было відаць, што яна настроiцца на доўгую размову.
«Толькі яшчэ не хапае яе ўшчуванняў!» — з прыкрасцю падумаў ён і стаў спешна апранацца, яшчэ не ведаючы, куды збіраецца, што будзе рабіць праз хвіліну. Было толькі адно жаданне — некуды ісці, бегчы адсюль стрымгалоў, бо адчуваў, што заставацца з жонкай, выслухоўваць яе ўшчуванні ў яго проста не хопіць сіл.
— Ты куды? — ні то здзівілася, ні то спалохалася Зінаіда Пятроўна.
— У кантору...— адчэпнага буркнуў ён, паспешліва апранаючы паліто, і позірк міжволі ўпаў на люстэрка. На яго глядзеў чужы, асунуты, учарнелы твар, непрыемны, агідны.— Ы-ых! — Утрапёна кінуўся да дзвярэй, уцякаючы ад уласнага адлюстравання. Апынуўшыся на вуліцы, да рэзі ў вачах быў аслеплены яркім сонцам, аглушаны нейкім незразумелым вясновым шматгалоссем. Машынальна прыкрыў вочы рукавом, ліхаманкава думаў: куды ісці, куды падзецца?
Ніколі яшчэ гэтыя дзвесце метраў да канторы не былі такія бясконцыя, страшныя, брыдкія. 3 вокнаў на яго глядзелі людзі, ён скурай адчуваў іх позіркі, быў пад гэтымі позіркамі як голы. О, як люта ён ненавідзеў іх, хто гэтак бесцырымонна і нахабна прынізіў, абліў памыямі, апляваў яго ўчора! О, як баяўся зараз, каб хто часам не заўважыў яго разгубленасці і страху.
Сцяўшыся, прайшоў крокаў дзесяць і стаў адчуваць, як з глыбіні душы падымаецца, разрастаецца крыўда: за што яны?! Хіба ён жадаў ім благога?! Хіба не ён сілком цягнуў іх да культуры, да новага жыцця? Хіба ён гультайнічаў, не хацеў, каб калгас быў харошы? I адразу ж злавіў сябе на думцы: дзіўна, але нават сам перад сабою развучыўся быць да канца шчыры... Вядома, ён менш за ўсё думаў пра іх. А пра што думаў, чаго дамагаўся? Свайго месца пад сонцам... А хто не дамагаецца свайго месца пад сонцам?.. Але хіба можна дамагчыся чаго, адчуваючы сябе чужаком, не ў сваёй стыхіі? Хіба не раздражнялі яго прыземленыя, нейкія мурашыныя клопаты, мізэрныя інтарэсы гэтых людзей, хіба не курчыла, як зубны боль, нават іх мова, якую даўно перастаў лічыць роднай? Хіба калі верыў усур’ёз, што гэтыя людзі здольныя спасцігнуць культуру, якую ён насаджаў? Чаго ж можна было чакаць ад іх, калі шчыра...
Ля канторы (во насланнё!) сутыкнуўся з трыма механізатарамі, хацеў быў не заўважыць, але не заўважыць было ўжо немагчыма. Яны пачціва, трохі ніякавата паздароўкаліся, і ён нічога не мог зразумець — у іх позірках не заўважыў ні насмешкі, ні злосці. Дзіва...
Сакратаркі ў нрыёмнай не было — пэўна, недзе чэша язык у бухгалтэрыі, гэта і добра, што няма сакратаркі. Адамкнуў сваім ключом кабінет — і ногі чамусьці сталі як налітыя свінцом, ледзьве дайшоў да стала. Не распранаючыся, сеў у крэсла і не ведаў, што рабіць, адчуваў толькі — тут доўга не затрымаецца.