En la sama j.1832 la poeto loksidiĝas en Parizo. Post la travivitaj anim-skuoj, evitante la bruegon de l’ urbo kaj la disputojn de emigraciaj partioj, M. serĉas trankvilon en la rememoroj de l’ infaneco, tiu lando «sankta kaj pura, kiel unua ekamo». Li turnas sin al ĝi per ama rigardo, por ĉerpi el tie balzamon por propraj kaj samlandanaj suferoj. Tia estas la psikologia genezo de lia eposo «Sinjoro Tadeo», kiun li komencis verki en Decembro de l’j.1832 kaj finis en Februaro 1834, kaj al kiu ni ankoraŭ revenos, por priparoli la ĉefverkon iom pli vaste.
Oni povas diri, ke kun «Sinjoro Tadeo» finiĝas la poezia agado de M. La fundon de lia animo okupas nun la nesolvitaj taskoj kaj demandoj naciaj kaj individuaj kaj la studado de mistikaj verkistoj. — En Julio 1834 la poeto edzigas kun fraŭlino Celina Szymanowska. Kiam lia familio komencis pligrandiĝi sekvis materialaj zorgoj pri vivtenado. La poeto verkas do en lingvo franca du dramojn «Jakób Jasiński» kaj «Baraj Konfederatoj», kiuj tamen ne estis prezentitaj sur la pariza scenejo kaj fine preskaŭ tute perdigis ĉe la teatrodirektoroj, tiel ke restis nur kelkaj fragmentoj. — Ricevinte la katedron de latina literaturo en Lozano (Svisujo), M. prelegas tie dum la akademia j.1839—40, kaj li estas alvokita tuj poste en Parizon kiel profesoro de slavaj literaturoj ĉe «Collège de France», kie li ravas sian vastan aŭdantaron per sincera inspiro, kiu lin eĉ por momento ne forlasas.
En j.1841 aperas en Parizo la mistikulo Towiański, kiu tute gajnas la poeton por siaj ideoj. La lecionoj de l’ poeto fariĝas prelegoj pri mesianismo, pri nova historiozofio, nova filozofio, nova historio kaj antaŭ ĉio pri idealo de nova homo. Per titanaj anim-streĉoj M. formas sintezojn de l’ pasinteco, nuneco kaj estonteco kaj starigas ilin antaŭ la popolo kaj homaro kiel voj-montrilon. En j.1844 la franca registaro donas al li devigan forpermeson kaj por la granda homo komenciĝas malĝojaj tagoj; li batalas kun mizero, sed li restas fidela al sia misio.
Kiam en j.1848 venis la falsa printempo de popoloj, M. rapidas Romon, por emigi la novan papon Pion IX, ke li malkaŝe elpaŝu kiel defendanto de premataj popoloj. Ne trovinte aŭskulton li formas polan legionon, batalontan por libereco de Italujo kaj tramarŝas triumfe la tutan landon de Romo ĝis Mediolano. Reveninte Parizon li fondas la gazeton «La tribune de peuples» kun tendenco demokrata.
En j.1852 M. ricevas formalan eksigon kiel profesoro de Collège de France, por kio oni al li donas oficon de bibliotekisto en la Arsénale. La poeto tamen ne ĝisvivas trankvilan maljunecon. En j.1855, post eksplodo de l’ orienta milito, li aperas en Konstantinoplo, por formi legionon, kaj fariĝas viktimo de la reganta ĥolero, Li mortis la 26-an de Novembro 1855, kiel soldato sur posteno, restinte ĝis la lasta momento en servo de l’ patrujo kaj de l’ homaro. Lian korpon oni transveturigis en Parizon kaj enterigis sur tombejo Monmorency. En julio 1890 li ekripozis en la reĝaj katakomboj sur Wawel en Kraków.
«Sinjoro Tadeo aŭ lasta zajazd[1] en Litvo, nobela historio el j.1811 k. 1812, en dekdu libroj verse de Adam Mickiewicz», estas la modesta titolo, kiun la poeto donis al sia eposa ĉefverko. Li intencis komence komponi «idilian poemon en speco de Hermano kaj Doroteo», sed dum la verkado la kadroj disvastigadis ĉiam pli, ĝis fine M. donis tutsolan en la moderna literaturo grandan poemon,[2] kies temo, historia momento kaj vivoplenaj figuroj de tuta malaperinta socio — kunmetis tutaĵon, pentritan kun Homera plastikeco kaj kun Olimpa trankvilo kaj sereno. La poeto prezentas la pasintecon, en kiu al li ĉio estas konata kaj kara, mondon kiu enhavis ĉiujn kondiĉojn de poezieco kaj kiu, vidate tra l’ prismo de hejmsopiro, vestiĝis «per ĉarmo; tial ĉio estas en ĝi viva, klara kaj perfekta. Ĉar la poeto enfermis la tutaĵon sur malgranda spaco kaj en tre mallonga tempo (la tuta simpla agado de la unuaj dek libroj okazas en 5 tagoj, de vendredo ĝis mardo, kaj la du lastaj libroj okupas ne plenajn 24 horojn), do la poeto povis per siaj preskaŭ dekmil versoj priskribi ĉion tiel vaste, neniun kaj nenion preterlasante. Per belegaj koloroj kaj kun granda vereco estas pentritaj magnatoj kaj nobeloj, kampuloj kaj judoj, ilia vivo en palacoj, biendomoj kaj kabanoj, ĉe laboro-distriĝo kaj preĝo. La granda poeto prezentas la tutan kulturon, kutimojn, dezirojn kaj aspirojn de sia litvopola hejmlando. Same precize kaj belege li pentras la tutan naturon: la ĉielon kun astroj kaj nuboj, kaj la teron kun torentoj kaj lagetoj, kun bestoj sovaĝaj kaj hejmaj, kun arbaroj, grenkampoj kaj herbejoj, kun ĝardenoj, fruktarboj, legom-bedoj kaj floroj. Ĉio estas en la verko mirinde bele interligita kaj nenio estas en ĝi malnecesa.
La poemo ne estas heroa en la kutima senco de l’ vorto. Sinjoro Tadeo, doninta kiel ĉefa amanto la nomon al la komence intencita idilia poemo, ne estas heroo, sed kiel la Goethea Hermano nur brava, bona junulo; ĉefa persono de la tuta agado estas la tragedia figuro de Jacek Soplica, kaŭzinto de l’ konflikto inter du familioj kaj ĝia viktimo; efektiva ĉefa objekto kaj kune heroo de l’ eposo estas la tuta popolo en sia propra, originala vivo, en sia honesta, bona naturo, en sia serena, bela karaktero, en sia tuta amo al patrujo kaj en la preteco de oferiĝo por ĝi. Alte super la sfero de idilia amo, kiu ligas kaj interesas precipe la geamantojn kaj iliajn zorgantojn, super la sfero de grava konflikto inter du familioj, kiu interesas la ĉirkaŭaĵon, la tutan distrikton, alte super tiuj hejmaj kaj interfamiliaj rilatoj, staras en «Sinjoro Tadeo» sfero tria, plej alta kaj plej larĝa, kiu ligas la rakonton kun la intereso de l’ tuta nacio: dum la tuta rakonto ĉiuj okuloj turniĝas esperplene trans la riveron Njemen, kie staras, apud limo de Litv
La politika situacio de Polujo, kiun ni donas por pli bona antaŭorientiĝo de legantoj, estis la sekvanta: En j.1795, post la lasta dispartigo de Polujo inter la tri najbarajn regnojn, multaj polaj patriotoj forlasis la patrujon, por agi eksterlande por la restarigo de la perdita libereco. La generalo Henryk Dąbrowski iris en Italujon, kie militis Francujo, kaj li intertraktis (1797) kun Napoléon Bonaparte pri formado de pola armeo, kiu estis helponta al Francujo kaj poste penetronta en Polujon, por restarigi ĝian sendependecon. Multaj polaj milituloj sekvis la flaman alvokon de Dąbrowski kaj tiel estis formitaj la famaj polaj legionoj, kiuj sub komando de Dąbrowski kaj Kniaziewicz verŝis la sangon por Francujo en Italujo, Germanujo, Hispanujo, atendante la momenton, kiam Napoléon helpos al ili en la batalo pri sendependeco. En la paco de Luneville (1801) Napoléon ne memoris pri Polujo, kaj li sendis baldaŭ grandan parton de la legionoj sub komando de princo Jablonowski kontraŭ la ribelantaj negroj en San Domingo. Nur post la eksplodo de franc-rusa milito en j.1806 Napoléon rememoris siajn polajn aliancanojn. Dąbrowski ree milithelpis al N. kaj post la batalo ĉe Jena li enmarŝis en Poznanion. Dum la paco de Tilzit (1807), Napoléon, indulgante Rusujon, faris nur el parto de prusa Polujo la sendependan Varsovian Grand-duklandon. La poloj esperis, ke post milito kun Rusujo Napoléon tute reunuigos la dismembrigitan patrujon; kaj efektive en j.1812 li elmarŝis kun siaj armeoj kontraŭ Moskvo, sekvate de polaj soldataroj sub komando de marŝalo Józef Poniatowski kaj generalo Dąbrowski. Enpaŝinte en Litvon, Napoléon anoncis, ke li faras sian duan polan militon. La lastaj du libroj de «Sinjoro Tadeo» prikantas la ĝojan tempon, kiam la polaj generaloj aperas kun siaj armeoj en Litvo.
La traduko de la tuta epopeo en lingvon Esperanto ŝajnis al mi, pro la grandegaj malfacilecoj, afero preskaŭ neebla; almenaŭ mi neniam kuraĝis pensi, ke miaj fortoj por tia tasko povus sufiĉi. Sed en la jaro 1916, kiam mi kolektis malgrandan aldonon por mia «El Parnaso de popoloj», tiam tentite de samideano S.K., post longa ŝanceliĝado mi decidiĝis aldoni kelkajn belegajn fragmentojn el ĉi tiu verko. Vizitante la malsanan, neforgeseblan karan Majstron, mi ricevis la respondon: «Traduku la tutaĵon». Mi ekridis, ĉar al mi ŝajnis, ke la Majstro naive postulas neeblaĵon. Sed doktoro Zamenhof ne ĉesis min emigi dum ĉiu mia nova vizito, ĝis mi fine subiĝis kaj komencis en decembro de la jaro 1916 la tradukadon, kun malfido, ke mi iam ĝin finos. Tamen komencinte mi jam ne ĉesis. La Majstro, kiun mi konsultadis pri kelkaj novaj vortoj, formoj kaj esprimmanieroj, legis antaŭ sia morto preskaŭ la unuajn kvar librojn. Poste, malgraŭ mia malbona sanstato, mi daŭrigis la laboron, kiu postulis streĉon de ĉiuj miaj animfortoj por plenumi la lastan deziron de mia kara amiko, la granda kreinto de nia lingvo. Nun mi prezentas la verkon al la Esperantistaro en la konvinko, ke mi faris bonan servon al la patrujo kaj al nia tutmonda afero.
[1]
En la esperanta titolo mi tradukis la vorton
[2]
La germana filozofo Nietzsche, kreinto de Zarathustra, skribas en sia antaŭnelonge eldonita korespondado al sia amiko Overbeck: «Ĉu vi konas Sinjoron Tadeon de Mickiewicz, en traduko de Lipiner? Mi konfesas, ke mi estas plena de miro, ke en niaj tempoj povis aperi tia poemo. Mi ne scipovus en la literaturo de nia centjaro trovi ion egalan al Sinjoro Tadeo, laŭ riĉeco, enhavopleno kaj simpleco de anim-agordigoj, ankaŭ rilate al stranga ĉarmo poezia».