— Кхэ! Брр! Пра каго — пра Мікіту? Ён у мяне пятнаццаць, пане, год пасе.
— Ды не Мікіта! Я пра таго, пра студэнта. Гэта ж у вас нашай Зосі, маёй суседкі, сынок падпаскам наняўся. Бачыце, вунь ідзе.
Яны ўжо стаялі, чакаючы, пакуль каровы пяройдуць дарогу. Злева, дзе канчалася чарада, відаць былі стары і хлапчук — Данік Малец.
— Гэта ж яго, паночку, і са школы выкінулі, як таго чарвяка з мяса. Камуны яму, бачыце, захацелася. Падбухторваў галечу ўсякую, абараначкі ім купляў. Дзядзька ягоны — той, што ў бальшавікоў, — дык спецыяльна на гэта грошы яму прысылаў. А потым яшчэ, паночку, хацеў такі парадак у школе зрабіць, каб на пераменках толькі па-нашаму гаварылі. А хто слова па-польску…
Стары Мікіта зняў сваю кепку, — такую пакамечаную і з дзіркамі, нібы яе пажавала карова, — і прывітаўся… Побач са старым Мікітам, трохі ззаду за ім, стаяў Данік. Таксама босы і з пугай. Палуян глядзеў, глядзеў на яго і не вытрымаў:
— А ты ж гэта чаму, шчанюк, шапку перад панам не скінеш, га?
Данік пастаяў хвілінку, а потым павярнуўся і пайшоў, нават пабег за каровамі.
Пан і солтыс засталіся на скрыжаванні ўдвух.
— А што, паночку, бачылі? — кіўнуў услед Даніку Палуян. — I шапкі скінуць не хоча! Ад зямлі яшчэ не адрос, а ўжо, глядзіце, бальшавік!..
12
Як толькі статак выйшаў за апошнія дрэвы двара і пачаў разбрыдацца па пашы, стары Мікіта спыніўся і палез рукою за пазуху. Дастаўшы з-за пазухі жалейку, ён прылажыў яе да губ, узняў трохі твар насупраць сонцу і зайграў. Над зялёным прасторам, над Данікам, які прысеў перад старым, над статкамі — гэй, далёка! — над палямі паплыла, палілася журботная песня…
Жніўны напеў змяняецца вясельным. Потым чуваць ці то птушыны шчэбет-перасвіст, ці то веснавое бульканне ручаін. Бойка трапечацца гуллівы танец. Зноў журба… Эх, і чаго ж ён толькі не ўмее, дзядуля Мікіта!.. Чаго толькі не можа сказаць яго старая жалейка!..
— Вось і ўсё, Даніла! А ты ж гэта чаго маўчыш?
Данік ляжаў, падпершы шчаку далонню. Ён памаўчаў, паглядзеў на траву і сказаў:
— Шапку чаму не скідаеш… Чулі?
— Гэта той, Палуян? — спытаўся стары. — А што ж, унучак, калі трэба, дык трэба і скінуць.
— А як я не хачу?
— Дзень добры, пане дзедзіц! А я што — хачу, або мне гэта вельмі салодка? А вось здымаю. I рука ўжо самлела за семдзесят год. Такая ўжо наша сірочая доля…
— Ну, а што мне рабіць, калі я не хачу?
— Дык і што ж табе, унучак, з таго? Вось не хацеў, дык і пагналі са школы. З пугі пачаў, пугай і завяршыў. Хіба ж яно табе даспадобы?..
Данік успомніў худы, скарэжаны злосцю твар панны Рузі і голас яе: «Прэч! Натыхмяст прэч зэ школы, дрань! I венцэй не пшыходзь!»[39] А ён усё ж такі прыйшоў назаўтра ў школу. Другі раз «прэч» не прыйшлося пачуць. Пан кіроўнік сказаў яму спакайней: «Малец, ты выключаны са школы. Ідзі дадому і падумай, што ты натварыў». А што ён натварыў? Проста ім крыўдна было, што разам з паняй Мар’яй зусім пайшла са школы і родная мова. Ну, урокі — урокамі, а на пераменках яны пастанавілі, што калі хто акажацца хоць слоўцам па-польску, — пяць грошаў штрафу. Ды так і не зарабілі на гэтым ні гроша. Лупаты Чэсік Бэндзіньскі данёс… Пані Мар’я яшчэ ўсё хварэла, і за Даніка не было каму заступіцца. Ні Саньку, ні Цівунка, ні Казу — нікога не выключылі са школы, бо ён, Данік, не выдаў нікога з тых, што змаўляліся. А кіроўнік усё дапытваўся: «Хто цябе навучыў?..» Няма таго, хто навучыў, — ужо трэці год няма. Толькі і голасу ад Міколы, што напіша ў пісьме з турмы да бацькоў: «Прывітанне сябру майму Данілу і маме яго, цётцы Зосі…» Ніхто не навучыў — Сівы сам навучыўся!..
Адвярнуўшы статак ад жыта далей на траву, ён не захацеў вяртацца да старога, а сеў на ўзмежку і дастаў з-за пазухі кнігу. Тую самую. Адну толькі яе і ўзяў сюды з дому. Даўно ўжо ўсё прачытана, сёе-тое нават і перачытана, а ўсё ж… Ён адгарнуў вокладку. На тытульнай старонцы — «Баляслаў Прус. Навелы». А наўскасяк, таксама па-польску, напісана такім знаёмым почыркам:
Даніку Мальцу, майму светлавокаму хлопчыку, каб дачакаўся светлага жыцця.
24 лютага 1929 года.
Ужо ніколі, мусіць, яму не ўбачыць яе, не пачуць яе голасу. Мікола прыйдзе, — увосень канчаецца яго тэрмін. Хіба, можа, яшчэ дададуць… А яна, пані Мар’я? Няўжо так і будзе, што застанецца адна толькі думка, адзін успамін і гэтыя словы на кнізе?.. Цяпер яна ўжо, відаць, паправілася, зноў сядзіць за сталом і чытае ці нешта піша ў журнале… А хто ж сядзіць цяпер побач з Санькам на першай парце? Хто глядзіць, не змаргне, як калісьці…