— Анюта, — сказаў ціха, — мне здаецца, што нашаму Алесю там хлопцы кухталёў надаюць…
— За што?
— Не за што, а за каго…
— А-а… І я гэта заўважыла.
— Таму і засумавала адразу?
— Во — выдумаў! Я проста ўспомніла, што і мая мама не ўмее чытаць. Думаю, абавязкова навучыць яе чытаць, каб і яна ўмела, — задуменна сказала Анюта. — Я от… як пачну чытаць, дык, здаецца, і жыву ў іншым свеце. Адарвуся ад кнігі — і сумна робіцца…
— Глядзі ты! — здзівіўся Мікола. — І ў мяне такое адчуванне, што жыву ў іншым свеце…
Анюта зноў паглядзела на Міколу сумным позіркам.
— І яшчэ мне страшна за цябе… Той Зыгмусь жа недзе ходзіць яшчэ тут, ён табе адпомсціць… Сюды можа ноччу прыйсці…
— Не прыйдзе, засады пабаіцца. У нас засада нанач — Тупік казаў.
— Гэта добра…
— Анюта, праўда, што ў вас хутка вяселле будзе?
— Ага… Як тых бандытаў паловяць.
— Ну, то гэта ўжо скора. У нядзелю, — шматзначна зірнуў на яе Мікола.
— Адкуль ведаеш?
— Не казаў бы, каб не ведаў,— ухіліўся ад адказу Мікола. Ён быў рады, што Анюта клапоціцца аб ім, баіцца за яго. І яе ніколечкі не хвалюе тое, што Алесь павёў Стэфу паказваць карціну, якую яны ўжо ачысцілі ад пылу, працерлі анучкай, краёк якой змачылі ў алеі.
— Мікола, — сказала Анюта, і голас яе ўздрыгнуў.— А ты… От скажы, ты ніколі не будзеш такім?
— Якім? — насцярожыўся ён.
Яна кіўнула галавою ў бок хаты, наблізілася да яго і шапнула на вуха:
— Такім, як Алесь…
Ён не зразумеў яе і нічога не адказаў, толькі ў грудзях адчуў гарачую хвалю ад дотыка яе вуснаў да краёчка вуха, ад цеплыні, якая адразу прабілася да сэрца.
Тады яна растлумачыла:
— От Алесь убачыў новенькую і пабег за ёю, нават на нас з табою забыўся.
Ён зразумеў. І ад таго, што зразумеў, разгубіўся, не ведаў, як адказаць, каб не пакрыўдзіць Анюту. Назваць яе самаю прыгожаю — саромеўся. Ды і ці словы цяпер галоўнае? Вось яны адны, ім хораша. Гэтага досыць…
Сказаў зусім іншае:
— Алесь таксама харошы таварыш…
— А ўсё-ткі пакінуў нас! — не здавалася Анюта. — І ты пакінеш мяне калі?
— Ніколі…
— Навечна?
— Навечна…
Гэта была як бы клятва, якую яны так нечакана далі адно аднаму. І таму абое адразу змоўклі, засаромеўшыся. Стала нібы ніякавата. Гэта ж тая Стэфа падштурхнула Анюту на прызнанне. Стэфа ці хто іншы? Можа, яна, Анюта, баялася вось так нечакана калі-небудзь застацца адна…
Таму, каб знайсці які занятак, узялі кнігі, развязалі адзін пакунак, разглядалі іх, захапляліся вокладкамі, дзіўнымі, падчас, назвамі.
Неўзабаве да іх далучыліся астатнія, і было бачна, што Алесь меў перавагу над замашанскімі хлопцамі. Твар яго проста гарэў ад узрушанасці, вочы блішчалі, і сам Алесь быў надзвычай мітуслівы, гаваркі.
— Я ж казаў, што спадабаецца, казаў! Гэтай карціне — цаны няма, яна, можа, арыгінальная, — гаварыў ён Стэфе, якая слухала яго ўважліва, падтаквала і паводзіла сябе так, быццам яны знаёмыя ўжо даўным-даўно…
— Добра ў вас тут, чыста… Не тое што ў вёсцы — каровы скапыцілі ўсю вуліцу, свінні зрылі,— казала Стэфа. Казала аднаму Алесю, быццам каля іх нікога не было.
— Хутары будуць зносіць, — весела гаварыў Алесь, таксама ні на каго не зважаючы, — а мы ў вёску пераедзем.
— У нашу?
— Можа, і ў вашу…
— А можа, і ў Калінаўку, — пасміхнуўся Мікола. — Назад дадому. Я так думаю…
— Дапраўдачкі, можа, і ў Калінаўку, — згадзіўся Алесь. — Школа ж у нас адна! — ужо весялей дадаў ён. — Дзе тут ні жыві, у Калінаўцы ці ў Пабярэжжы, у школу ў Замошша пойдзеш…
— Хлопцы! Хутарскія… Ідзіце сюды, — паклікаў здаля Тупік, і Мікола з Алесем подбегам кінуліся да яго.
— Цягніце сюды і свае кнігі, адбяром для бібліятэкі… Яна ў нас цяпер унікальная будзе! Разумееце?
— Не, — шчыра прызнаўся Алесь.
— Ну, асаблівая, якой пакуль ні ў адной школе няма і не хутка будзе…
— Дык мы мігам!
Яны пабеглі па кнігі, якія хавалі на гарышчы ў скрынцы.
— Ой, Мікола, якая яна-а… Уся белая нейкая. Валасы аж свіцяцца…
— Белая і ёсць, — згадзіўся Мікола. — Я б так і зваў яе — Белая… — Ён засмяяўся, але не зласліва, а хутчэй добразычліва. — Што, падабаецца?
Алесь не адказаў.
Мікола паглядзеў на сябра паблажліва, раскудлачыў яго «салому» на галаве.
— А як жа Анюта? Ты ж, бывала, ля рэчкі гадзінамі стаяў, вочы праглядаў: ці не пакажацца Анюта?
Алесь махнуў рукою, як ад надакучлівай мухі.
— Адчапіся са сваёй Анютай… Думаеш, я сляпы, нічога не бачу? Толькі пасміхаецца яна з мяне, усё на цябе вочы струніць… Надакучыла.
— А гэтая?
— Гэтая… Здаецца, нішто, пасябруем з гэтай. Я пастараюся ўжо, дапраўдачкі.
— І проста ж у цябе ўсё неяк, Алесь. Я дык не ўмею так.
— Ты — цялё.
— Дзякую.
— Калі ласка! Што гавару, тое і думаю.
— Гэта, мусіць, добра так, — у роздуме прамовіў Мікола. — Але не кожны так зможа.
Яны забраліся на печ, адкінулі ў столі вечка і вылезлі на гарышча. І хоць там было прыцемна, хлопцы ўсё ж заўважылі, як некалькі шэрых камячкоў пакаціліся ад скрынкі, дзе ляжалі кнігі, у куткі.
— Гэта ж мышы! — першы здагадаўся Мікола і, усунуўшы ў скрынку руку, дадаў: — Яны ж да нашых кніг дабраліся!
На шчасце, кнігі былі цэлыя. Толькі ў адной, самай тоўстай, у рыжай скураной вокладцы, мышы адгрызлі ражок.
— Абнюхалі нядаўна, — сказаў Алесь, беручы кнігі і кладучы іх, як дровы, адна на адну на левую руку. — Добра, што сёння па іх прыйшлі…
— Сёння наогул добры дзянёк! — весела ўсклікнуў Мікола, выбіраючы са скрынкі астатнія кнігі. Выбралі да адной, сабе пакінулі толькі два дадаткі да часопіса «Огонек» ды тыя незразумелыя «Прадказанні», што без пачатку і без канца. Такую кнігу ў бібліятэку не аддасі: шкодная — так вырашылі хлопцы, — разбяруцца пасля, як павырастаюць.
На падворку госці ўжо чакалі хлопцаў, і як толькі яны падышлі, адразу накінуліся на свежыя кнігі, чыталі назвы і дзівіліся.
— Пачытаць такія кнігі будзе карысна і нам, настаўнікам, — задаволена гаварыў Пікулік, выбраўшы таўшчэзны збор твораў у шасці тамах Пісарава. Адным словам, было пра што пагаварыць, але ж было што і несці. І таму, калі ўжо збіраліся ісці назад у вёску, Алесь нясмела прапанаваў Пікуліку:
— Можна і мы паможам занесці?
— А што! — адразу згадзіўся той. — Я не думаў, што кніг набярэцца столькі…
— А назад як? — спалохана зірнула на Міколу Анюта. — Вы ж назад толькі ўдваіх…
— Назад іх на кані падвязём, — паабяцаў Пікулік. — Ды з добрай аховай. А яшчэ лепш… — Ён падумаў хвіліну, дадаў: — Вы тут пагуляйце, а я ўлегцы дадому падскочу, каня прыганю з драбінкамі…
Стрэмкі
Зыгмуся і Смоляў ні ў капліцы, ні ў Мокрым Лозе не было, і Ігнат ламаў галаву — дзе яшчэ яны маглі хавацца? Змораны ад хуткай хады, ён спусціўся на самае дно Лога і прыпаў да крыніцы. Не зрабіў і трох глыткоў, як хтосьці цяжкім ботам ступіў яму на спіну.
— Не рухацца! — загадаў незнаёмы хрыплы голас.
Ігнат не рухаўся. Абапершыся далонямі на прахалодную муражыну, ён ліхаманкава думаў — хто б гэта мог быць? Каб даведацца, трэба зірнуць. Або пазнаць па голасу. А каб пазнаць па голасу, трэба гаварыць.
— Чаму гэта не рухацца? Калі ж мне так няёмка, рукі баляць, сярэдзіна трымціць…
— Рэнцы можна да гуры!
«Рэнцы… Да гуры… Зыгмусь. Так змяніў голас, халера, што не пазнаць».
Ігнат паволі падняўся, павярнуўся тварам да Зыгмуся:
— Тваё шчасце, што я цябе пазнаў адразу, — зманіў ён, — а то кулю то ўжо схапіў бы… — І ён паказаў руку з браўнінгам, бы прывязаным да далоні.— Калі я хаджу па такіх мясцінах, то зброя заўсёды напагатове, я мог стрэліць і не ўстаючы, на твой голас…
— Няўжо?
— Як плюнуць…
Зыгмусь дробненька засмяяўся:
— А мяне ты ўсё ж не ўбачыў, хоць прайшоў зусім блізка. От скажы, дзе я стаяў?