Такіх прыкладаў у гісторыі літаратуры багата. Я ўжо не кажу пра музыку, кінематограф, тэатр, эстраднае мастацтва: там шырока выкарыстоўваюцца сюжэты, кампазіцыі, вобразы, матывы пісьменнікаў, жывапісцаў, калегаў па музычнай або тэатральнай творчасці. Без прэтэнзіяў апошніх на сааўтарства. Нілу Гілевічу не спатрэбілася такая маштабная дапамога. Ён выкарыстаў эмпірычныя (а не мастацкія) факты з розных крыніцаў, у тым ліку і з вуснай інфармацыі М. Аўрамчыка. Як часта бывае ў вопытных паэтаў, рэальныя жыццёвыя факты выконваюць функцыю "штуршка", каб у канчатковым творы "зняць" эмпірыю, замяніць яе чыста мастацкімі малюнкамі, вобразамі, сюжэтамі, якія больш пластычна і больш адэкватна выяўляюць характары і тыпы герояў (або антыгерояў), чымся выпадковыя эмпірычныя факты штодзённасці.
Так сталася з гісторыяй "Сказа пра Лысую гару". Задуманы ў форме жарта, або "капусніка", ён хутка па волі аўтара трансфармаваўся ў твор універсальнага камічнага дыяпазону. Паэма — унікальная з'ява не толькі ў беларускім прыгожым пісьменстве. Застаецца пашкадаваць, што "адкрыццё" аўтара "Сказа" ўсё-такі спазнілася. Цяпер давядзецца зрабіць дапаўненні да адпаведных раздзелаў гісторыі беларускай літаратуры XX стагоддзя.
Праглядаючы штотыднёвік "ЛіМ", іншыя выданні, я заўважыў у некаторых маіх калегаў па літаратурнай крытыцы настальгію з тае нагоды, што ананімны Францішак Вядзьмак-Лысагорскі закончыў сваю ролю і застаецца ў гісторыі, а на творчую сцэну выходзіць наш калега, пісьменнік універсальнага таленту. Што ж, іх настальгію можна зразумець, але — лепш парадавацца гэтаму доўгачаканаму адкрыццю.
Прапанаванае чытачу асобнае выданне "Сказа пра Лысую гару" Ніла Гілевіча — падзея ў нашай літаратуры.
Уладзімір Конан
04 лістапада 2003 г.
ДЗЯЛЬБА
Наш век наогул вельмі тлумны,
Мы з гэтым звыкліся даўно:
Футбол і бокс, і джаз бяздумны,
I п'янкі з сексам заадно.
Але такога крыку-гвалту,
Што цэлы дзень хістаў той дом,
Дзе не сабраў касцей гаўляйтар, —
Не чулі ў Мінску шмат гадоў.
Спачатку ціха паміж люду
Размовы-чуткі папаўзлі,
Што пад сады-гароды будуць
Даваць па лапіку зямлі.
Пасля, як заклік да атакі,
Як звон магутны вечавы,
Пранёсся кліч: "На сход, пісакі!
На сход, пісакі, хто жывы!"
"Дык значыць праўда, братцы? Дзеляць?"
I вось, штурхаючы народ,
Пабеглі аўтары і чэлядзь
У дом пісьменнікаў на сход.
Ляцелі жонкі, дочкі, цешчы,
Дзядзькі і дзядзіны, швагры,
I хто з бальніцы мог уцекчы —
Джгаў — не дагналі дактары.
Усім здавалася: хто першы
Падыме голас на дзяльбе —
Той і адхопіць кус найлепшы
I тым узвысіць ён сябе.
Яшчэ ж глыбока ў сэрцы кожны
Хаваў надзею ўсіх надзей,
Што абразаць пачнуць заможных —
I ўдасца з іх урваць надзел.
Куды лацвей схапіць не пустку,
А ўжо дагледжаны гарод:
I хрэн гатовы, і капустку,
I нават бубкі на кампот.
Шамякін, праўда, быў спакойны:
Яму паспелі ўжо сказаць —
Адтуль, з гары: "У вас ніколі
Мы не дазволім абразаць!"
Сёй-той жа быў і азадачан:
А што, як гэта галыцьба
Расшкуматае нашы дачы?
Якая ж будзе тут дзяльба?
Але ўладальнікі фальваркаў
Дарма дрыжэлі па дамах:
Ніхто не думаў біць па карку,
На іх дабро рабіць замах.
Паўнюткі дом гудзеў, як вулей,
I нецярпенне ўсё расло,
Пакуль нарэшце не пачулі
Святую праўду "вешчых" слоў.
Адкрыў прафорг Шушкевіч веча: —
— Сябры! Вы ведаеце, што?
Каля Заслаўя, на пустэчы,
Далі гародаў роўна сто!
Сябры! Паўстаў непераможны —
3-пад тоўшчы часу ў дзвесце год —
Кандзідаў лозунг: "Хай жа кожны
Капае сам свой агарод!.."
Тады ўскіпеў паэт з народа:
"Мне срам, потомку кузнецов:
Какие ж это огороды,
Коль без готовых огурцов?!"