Так паволі пачаўся скон яго сэрца.
Стары ляжаў з заплюшчанымі вачамі ў паўцёмным пакоі. Паступова яго пацягнула на дрымоту, і затуманенай галаве ўявілася - не то ў сне, не то наяве, - што аднекуль, з нейкай нябачнай раны (якая не баліць і якой ён не ведае) сочыцца штосьці вільготнае, гарачае і ўліваецца ў яго жылы, як быццам ён сыходзіць крывёю але кроў цячэ не наверх, а ўнутр. Яму не было балюча, гэта адбывалася няхутка, сачылася нябачна і спакойна. Паволі прасочваліся кроплі і, нібы ціхія, цёплыя слёзы, падалі ў самае сэрца. Але нябачнае сэрца не адклікалася ніводным гукам; моўчкі ўбірала ў сябе чужую вільгаць, усмоктвала яе, як губка, усё цяжэла і цяжэла, і вось яно ўжо набрыняла, яму ўжо цесна ў грудной клетцы. І вось ужо цяжар цягне яго ўніз, расцягвае звязкі, тузае напружаныя мышцы; усё нясцерпней цісне і душыць змучанае вялізнае сэрца. І раптам - ах, як гэта балюча! - яго бязмерна цяжкае сэрца рухаецца з месца і пачынае паволі апускацца. Не адразу, не рыўком, а плаўна, паступова аддзялілася яно ад мышачнай тканкі і рушыла ўніз; не так, як падае кінуты з вышыні камень або спелы плод; не, як губка, насычаная вільгаццю, апускалася яно - глыбей, усё глыбей у пустату, у нябыццё, кудысьці за межы яго істоты, у непраглядную бяскрайнюю ноч. І раптам усталявалася злавесная цішыня - усталявалася там, дзе толькі што білася цёплае перапоўненае сэрца: там стала пуста, холадна і жудасна. Не чуваць стуку, не прасочваліся кроплі: усё сціхла, памерла. І нібы ў чорнай труне ляжала гэтае недаступна нямое нішто ў дрыготкіх грудзях.
Так выразна адчуваў стары ў сне ўсё гэта, такая глыбокая збянтэжанасць авалодала ім, што ён, як толькі прачнуўся, міжволі схапіўся за левы бок грудзей, каб праверыць, ці ёсць у яго сэрца. Але, дзякуй богу! - штосьці білася пад пальцамі, глуха, мерна, і ўсё ж здавалася, што гэтыя глухія ўдары гучаць у пустаце, а сэрца няма. У яго было дзіўнае адчуванне, быццам цела аддзялілася ад яго. Боль болей не трывожыў, нішто ўжо не калаціла змучаных нерваў; усё маўчала, усё застыла, акамянела ў ім. «Як жа гэта так? - падумаў ён. - Я ж толькі што нязносна пакутаваў, штосьці пякло мяне, сціскала, кожны нерв уздрыгваў. Што ж здарылася са мною?» Ён прыслухоўваўся да пустаты ўнутры свайго цела: ці не варухнецца там што-небудзь? Але нічога не было - не струменілася кроў, не стукала сэрца; ён слухаў, слухаў: не, нічога, згаслі, замерлі ўсе гукі. Нічога ўжо не мучыла, не напухала, не балела: там, мусіць, было пуста і чорна, як унутры дрэва з выгарэлым стрыжнем. Раптам яму здалося, што ён ужо памёр ці нешта памерла ў ім - так страшэнна нячутна перастала рухацца кроў у жылах. Халодным, як труп, адчуваў ён сваё цела, і яму было жахліва дакрануцца да яго цёплай рукою.
Стары напружана ўслухоўваўся ў сябе; ён не чуў бою гадзінніка, які далятаў з возера, не заўважаў, што згушчаўся змрок. Набліжалася ноч, вячэрняя цемрадзь паступова выкрэслівала рэчы з цёмнага пакоя; патух, нарэшце, і кавалак неба, які яшчэ слаба свяціўся ў чатырохвугольніку акна. Стары не заўважыў цемры навокал - ён углядваўся толькі ў змрок у сабе самім, услухоўваўся толькі ў пустату ў сабе, як у сваю смерць.
Нарэшце ў суседні пакой уварваўся задзірысты смех, промень святла пырснуў праз шчыліну прачыненых дзвярэй. Стары спалохана прыўзняўся: жонка, дачка! Зараз яны ўбачаць, што ён ляжыць на канапе, пачнуць распытваць. Ён паспешна зашпіліў камізэльку і сурдут; навошта ім ведаць пра яго прыпадак, што ім да гэтага?
Але маці і дачка не шукалі яго. Яны яўна спяшаліся: нецярплівыя ўдары гонга ўжо трэці раз запрашалі на вячэру. Відаць, яны пераадзяваліся, праз дзверы чуваць быў кожны іх рух. Вось яны высунулі шуфляды камоды, вось бразнулі пярсцёнкі на мармуровым умывальніку, грукнулі кінутыя на падлогу чаравікі; і ні на хвіліну не змаўкалі іх галасы - кожнае слова, кожны склад з жахліваю выразнасцю даносіўся да насцярожанага слыху старога. Спачатку яны гаварылі пра сваіх кавалераў, пасмейваліся з іх, успаміналі пра забаўнае выдарэнне ў час прагулкі, абменьваліся адрывістымі заўвагамі, паспешна ўмываліся, прычэсваліся, прыхарошваліся. І тут размова перакінулася на яго.
- А дзе ж тата? - спыталася Эрна, відаць, сама здзіўленая, што так позна ўспомніла пра яго.
- Адкуль мне ведаць? - адказаў голас маці, раздражнёнай ужо адным упамінаннем яго. - Відаць, чакае ўнізе і соты раз перачытвае біржавы бюлетэнь у франкфурцкай газеце - болей ён нічым не цікавіцца. Ты думаеш, ён хоць раз паглядзеў на возера? Ён сказаў мне сёння, што яму тут не падабаецца. Ён хацеў, каб мы сёння ж паехалі адсюль.