— Вы мяне здзіўляеце, — сказаў я. — Вашым меркаванням супярэчыць голас усяго свету. Вы не можаце грэбаваць уяўленнямі, што правераныя стагоддзямі! Матэматычны розум ужо даўно лічыцца розумам у найвышэйшай ступені.
— Il y a à parièr, — адказаў Дзюпэн, цытуючы Шамфора, — que toute idée publique, toute convention reçue est une sottise, car elle a convenue au plus grand nombre *. Згодны, матэматыкі зрабілі ўсё магчымае, каб пашырыць у свеце згаданую вамі памылковую думку, так, менавіта памылковую, хаця яе і распаўсюджваюць як праўдзівую. Напрыклад, яны з майстэрствам, вартым лепшага прымянення, хітра ўвялі ў алгебру тэрмін “аналіз”. Гэтае махлярства — справа рук французаў, але калі тэрмін мае хоць нейкае значэнне, калі ў правільным ужыванні словаў ёсць хоць нейкі сэнс, то слова “аналіз” суадносіцца са словам “алгебра” не больш, чым лацінскае “ambitus” звязанае з “амбіцыяй”, а “religio” — з “рэлігіяй” **.
* “Можна пайсці ў заклад, што ўсялякая шырока распаўсюджаная думка, усялякая агульнапрынятая ўмоўнасць —дурасць, бо яна прынятая большасцю”.
** Ambitus — кола, абход, контур (лац.), religio — сумленнасць (лац.).
— Ага, вы ўжо гатовы паспрачацца з некаторымі парыжскімі алгебраістамі, — сказаў я, — але працягвайце.
— Я стаўлю пад сумнеў прыдатнасць, а адпаведна, і каштоўнасць таго розуму, які развіваецца ў нейкай іншай форме, апроч абстрактна-лагічнай. У прыватнасці я стаўлю пад сумнеў розум, здабыты дзякуючы матэматычным штудыям. Матэматыка — гэта навука пра форму і колькасць, матэматычны розум — гэта звычайная логіка, якую выкарысталі для назірання за формай і колькасцю. Меркаванне, нібыта ісціны так званай чыстай алгебры з’яўляюцца ісцінамі абстрактнымі альбо ўніверсальнымі, — гэта вялікая памылка. Прычым такая відавочная, што я вельмі збянтэжаны тым, наколькі ўсе прымаюць яе за чыстую манету. Матэматычныя аксіёмы — гэта не аксіёмы ўніверсальнай ісціны. Тое, што ёсць ісцінай у дачыненні да ўзаемасувязі формы і колькасці, часта выяўляецца страшэннай памылкай у дачыненні да, напрыклад, этыкі. У гэтай апошняй галіне нярэдка сума частак зусім не роўная цэламу. Для хіміі гэтая аксіёма таксама непрымальная. Непрымальная яна і для знаходжання матываў, бо калі ёсць два матывы, кожны з якіх мае пэўнае значэнне, то сума гэтых двух матываў не абавязкова дасць суму іх значэнняў. Існуе безліч іншых матэматычных ісцінаў, якія застаюцца ісцінамі толькі ў межах узаемасувязі формы і колькасці. Але матэматык са сваіх абмежаваных ісцінаў звыкла робіць такія высновы, нібыта гэтыя ісціны маюць абсалютна ўніверсальнае дастасаванне — а свет напраўду лічыць, што так яно і ёсць. Браянт у сваёй вельмі вучонай “Міфалогіі” згадвае аналагічную крыніцу памылак, кажучы, што “хаця ў паганскія казкі ніхто не верыць, мы ўвесь час забываемся і робім з іх высновы, як з фактаў рэчаіснасці”. Што да алгебраістаў (а яны таксама паганцы), то ў іх “паганскія казкі” акурат вераць і робяць высновы не так з прычыны правалаў у памяці, як праз невытлумачальнае пратуханне мазгоў. Карацей кажучы, я ніколі не сутыкаўся хоць з якім матэматыкам, якому можна даверыць што-небудзь, апроч здабывання каранёў, ці які ўпотай не лічыў бы адным з пунктаў свае веры тое, што x2+px нязменна і без агаворак роўнае q. У якасці эксперыменту скажыце, калі ў вас ёсць жаданне, аднаму з такіх спадароў, што вы верыце, нібыта могуць існаваць выпадкі, калі x2+px не зусім роўнае q, і давёўшы да яго гэтую думку, як мага хутчэй пакіньце зону дасягальнасці, бо няма сумневаў, што ён паспрабуе растрыбушыць вас разам з вашым меркаваннем.
— Я маю на ўвазе, — працягнуў Дзюпэн, бо на яго апошнюю заўвагу я толькі рассмяяўся, — што калі б міністр быў усяго толькі матэматыкам, прэфекту нізашто не давялося б выпісваць мне гэты чэк. Аднак я ведаў, што ён і матэматык, і паэт, а таму ацэньваў яго з гледзішча ягоных здольнасцяў, памятаючы пра абставіны ўсёй справы. Я ведаў, што ён яшчэ і прыдворны, а таксама смелы інтрыган. Такі чалавек, падумаў я, не можа не здагадвацца пра метады шараговай паліцыі. Ён не можа не прадчуваць — і далейшыя падзеі цалкам гэта пацвердзілі, — якія пасткі яму рыхтуюць. Ён мусіў прадбачыць, падумаў я, таемнае абшукванне сваіх пакояў. Яго частую адсутнасць уначы, якую прэфект радасна палічыў у нейкай ступені прадвесцем поспеху, я адношу да звычайнай хітрасці, што давала паліцыі магчымасць абшукаць дом і ўрэшце прыйсці да высновы, да якой прэфект і праўда прыйшоў: што ліст знаходзіцца за межамі жытла выкрадальніка. Таксама я адчуваў, што ўвесь ланцуг думак, які я намагаюся цяпер перад вамі выкласці і які датычыць нязменных прынцыпаў паліцэйскага расследавання і пошукаў схаваных рэчаў… я адчуваў, што ўвесь гэты ланцуг думак абавязкова мусіў прайсці ў галаве міністра, і той без сумневу з пагардай адрынуў усе шараговыя тайнікі. Ён не мог, падумаў я, быць такім дурным і не ўбачыць, што да самых заблытаных і цяжкадасягальных схованак у яго жытле людзі прэфекта дабяруцца з дапамогай свярдзёлкаў, іголак і мікраскопаў хутчэй, чым да звычайных адчыненых шафаў. І таму я прадбачыў, што ўрэшце яму давядзецца абраць для схованкі простае месца, калі толькі ён не звярнуўся да гэтай ідэі з самага пачатку. Вы, магчыма, помніце, як зарагатаў прэфект, калі я падчас нашай першай размовы дапусціў, што разгадка гэтай таямніцы прыносіць яму столькі клопату выключна таму, што яна занадта празрыстая.