— «Лепшы меч», — перадражніў яго баярын Аляксей. — Цьфу ты, душа баламутная. Нагаварылі яму, наплялі, а ён і паверыў.
— Ды я сам бачыў, як Раман б'ецца мячом, — горача запярэчыў Гвай. — Няма яму роўні.
— Ну й што? Што табе з таго? Ты — баярскі сын. Памру, табе вотчыну пакіну. А ён — трава прыдарожная. Кажы, на якую справу цябе ён спакушаў? Ну!
Баярын Аляксей зноў замахнуўся. Гвай спалохана зірнуў на цяжкую бацькаву руку, пабляднеў, з напругаю разлепліваючы губы, ціха сказаў:
— Хоча ён князя Усяслава з поруба вызваліць.
— Зжыўшы лета ды ў маліны, — аж прысвіснуў баярын. — Вызваліць Усяслава хоча. Ды Усяслава ўся кіеўская раць пільнуе. I каму патрэбен сёння ягоны Усяслаў? Мне? Табе? Дзякаваць Богу, князь Мсціслаў Ізяславіч нас, полацкіх баяр, не крыўдзіць. Жывём за новым князем як за каменнай сцяной. Ніякага згану Мсціслаў у нас не мае. Кажы, ты даваў згоду гэтаму Раману?
— Даваў, — паныла адказаў Гвай.
— Ах ты, ярыга! — зноў даў баярын кухталя сыну. — У пограб замкну! На ланцуг пасаджу! Сырую рэпу будзеш у мяне жэрці! На калені, змяёк, а то паклічу халопаў з кіямі і зашкурная кроў з цябе свісне!
Змярцвелы Гвай паваліўся разгаеванаму бацьку ў ногі. Адразу вылецелі з галавы хмель і сон, бо ведаў, добра ведаў бацькаву злосць і сілу.
— Згультаіўся, ні на пса не годзен, — гаварыў, астываючы, баярын Аляксей. Прыемна яму было бачыць смірнага пакорлівага сына.
— 3 гэтым цемруком я цябе разлучу, — ужо зусім лагодна паабяцаў ён Гваю. — Навошта табе такі звадыяш?
А Гваю раптам успомнілася возера Валовае, ноч, маўклівы каменны ідал, вецер над узгоркам, твары сяброў і Раманавы словы: «Калі Бог злучыць, чалавек не разлучыць». Яму раптам так стала шкада сябе, слабага, прыніжанага, нявольнага, аж цёплая бліскучая вільгаць накацілася на вочы.
— Во-во, — падахвоціў бацька, — і мужчыну не грэх паплакаць, абы людзі не бачылі.
Ён нагнуўся, пагладзіў сына па галаве.
Не спала ўсю ноч і Кацера. Малады прыгожы госць стаяў уваччу. Як ні старалася яна забыцца пра яго, што ні рабіла — і малілася, і піла настой з горкага пустырнага зелля, што наганяе сон і млявасць на чалавечую душу, нічога не дапамагала. Тады яна паклікала чалядзінку Хадоску, расказала ёй пра сваю пакуту, і тая, пад вялікім сакрэтам, прынесла да баярышні ў святліцу трынаццаць парадзіх. Гэта былі маленькія жаночыя фігуркі, вылепленыя з гліны ўперамешку з зернем гароху, пшаніцы і жыта. Парадзіхі спрадвеку ахоўваюць жанчыну, даюць ёй весялосць і жыццёвую сілу. Хадоска прымусіла Кацеру распрануцца, замерці пасярод святліцы, а сама, асцярожна ставячы на паддогу вакол баярышні гліняныя фігуркі, акружыла яе святой сцяною з дванаццаці парадзіх. Трынаццатую ж аддала Кацеры, строга сказала:
— Разбі яе, баярышня.
Кацера спалохана трымала ў руках чырвоную бязвокую фігурку. Нейкі страх сціснуў сэрца. Нельга было варухнуць рукою. Калі б такое ўбачыў бацька, перапала б і Кацеры і Хадосцы. Асабліва Хадосцы. Бацька хрысціянін, і ўсё паганскае, усё даўнейшае для яго — дзікія лясныя прымхі. Сваіх чалядзінаў ён дужа строга карае за любоў да старых багоў. Ён, кажуць людзі, і князя Усяслава ненавідзіць за тое, што той не асабліва стараўся знішчыць паганскія капішчы.
— Разбі, баярышня, — зноў сказала Хадоска.
Разгубленая Кацера стала на калені, лёгенька стукнула галоўкай глінянай фігуркі аб дубовую падлогу. Парадзіха развалілася. Камячкі сухой гліны з жытнімі зярнятамі ляжалі на падлозе.
— Плюнь на прах і тлен тройчы, — загадала чалядзінка баярышні.
Кацера паслухмяна выканала загад. На душы была спустошанасць, нібы статак дзікіх тураў вытаптаў душу. Кацера заплюшчыла вочы.
— Сядзі так да трэціх пеўняў, — сказала Хадоска. — I не пераступай цераз святы круг.
Чалядзінка, патушыўшы свечку, пайшла, і Кацярына засталася адна ў паўзмроку з маўклівымі бязвокімі парадзіхамі. Страх з яшчэ большай сілаю наляцеў на дзяўчыну, сваімі халоднымі кіпцюрамі ўпіўся, здаецца, у самае сэрца. Тады яна левай рукою намацала ў сябе на грудзях бронзавы нацельны крыжык, паднесла яго да вуснаў, горача пацалавала. Страх трошкі адпусціў. Але раптам са змроку (ці гэта ёй здалося, ці было на самай яве?) пагрозна бліснулі круглыя вогненныя вочы. Яны прапякалі душу навылёт. «Клетнік, — змярцвела Кацярына. — Дух, які аберагае клеці і свірны. Ён чуе агонь і папярэджвае гаспадара аб небяспецы, з'яўляючыся або ў сне, або ў цемры».
Ды ўсё ціха было ў баярскай сядзібе — ні зыку, ні скрыпу, ні агнінкі-святлінкі, і паступова Кацера супакоілася, пачала думаць пра Рамана. Жывучы між пушчаў і лугоў, дзе заўсёды спявае вецер, то злы, віхурны, то пяшчотна-бестурботны, дзе ў непагадзь глуха шумяць чорна-срэбныя азёры, дзе тоненька пазвоньвае сухі чарот, яна зч маленства насіла ў самай патаемнай глыбіні душы песню. Тая песня была з ёй і ўцзень, і ўначы, не мела слоў, быццам нехта назаўсёды нацягнуў, уплёў Кацеры ў сэрца нямоўчную срэбную струну. Тая песня адгукалася на кожную драбніцу, што хвалявала маладую душу. I часам, ходзячы каля Дзвіны або седзячы ля акенца сваёй святліцы, Кацера нешта напявала невядомае самой сабе, нешта шаптала. Тады чаляднікі казалі: «Зноў наша баярышня моліцца Хрысту. Пэўна, адна ёй дарога — у манастыр. Быць ёй богавай нявестай». Баярын Аляксей, чуючы такое, хмурыўся, камечыў у велізарным кулаку бараду. Ён любіў прыгажуню дачку, жадаў ёй шчасця, але, хоць і жыў у набажэнстве, хоць моцна верыў усяму нябеснаму, не мог пагадзіцца, што найлепшае дзявочае шчасце — у манастыры. Разы са два ён паказваў дачцэ, запрашаючы на бабровыя ловы, жаніхоў, сыноў знаёмых баяр, ды на Кацеру ўсе яны зрабілі такое ж уражанне, што й лугавыя чмялі — мітусяцца, гудуць, п'юць мёд у сваіх яркіх, нібы жаночых, строях.