Шленца. Згінь, шляхціч!
У карчме робіцца шумна ад людской гаманы. Расчыняюцца дзверы, заходзіць абарваны чалавек з жабрацкай торбай і лірай. На твары ў яго — выпалены знак: няскончаная пятля, акурат запытальнік. Чалавек доўга стаіць незаўважаны, тады накіроўваецца да стала, за якім сёрбае з міскі звязанымі рукамі Вашчыла. Той падымае галаву, пазнае. Гэта — ягоны пісар Іван Бочка.
(Нарэшце заўважае вандроўніка). Куды прэш, быдла? Не бачыш хіба, што нельга? Не бачыш, што гэта злачынца? Ану — прэч, пся крэў!
Першы стражнік кідаецца стаць паміж пісарам і Вашчылам. Хапае пісара за грудзі. І раптам адхінаецца — чуе, як чалавек адно мармыча ды знявечаны паказвае язык у роце. Махае рукой.
Першы стражнік. Няхай сабе сядзе. Калека ён, шкоды не наробіць. Ні языка ў роце, ні мовы.
Пішчык. Калека ён, кажаш? (Доўга глядзіць на пісара.)
Першы стражнік. Без’языкі нават. (Зноў махае рукой — маўляў, што з яго ўзяць?) Чорт з ім, няхай сядае, шляхціч, дзе хоча!..
Пішчык пераводзіць позірк на Чорнага дзецюка, неўпрыкмет маргае.
Пішчык (да ротмістра і стражніка). Добра, няхай сядзе.
Застолле са Шленцам на чале зноў пачынае шумець. Пішчык раз-поразу кідае позірк на Чорнага дзецюка, але той нібыта нікога не заўважае і нікога не слухае.
Вашчыла (ціха). Пісар, ты?
Пісар ківае галавой, апускаецца на ўслон, насупраць Вашчылы.
На, еш. І маўчы. Я ведаю, што ў цябе язык адрэзалі княскія суддзі. Значыць, мала ад цябе цяпер толку. Хіба што… Ладна я буду гаварыць, пакуль шляхта ды стражнікі гуляюць, а ты ківай мне галавой ці вачамі паказвай. Лепш, канечне, вачамі, тады падобна будзе, што гэта я сам з сабой размаўляю.
Пісар плюскае вачамі.
Сотнік Мікола паслаў?
Пісар зноў плюскае вачамі.
Значыць, дабраўся да стараства ён?
Пісар плюскае вачамі.
(Як у адчаі.) Ах, пісар, пісар, як мне патрэбен твой цэлы язык! Раней была патрэба ў тваім гусіным пяры ды атраманце, а цяпер — жывое слова ад цябе чуць хочацца. Дзе мой сын Мартын? Мікола не гаварыў?
Пісар падае станоўчы знак.
Жывы?
Пісар плюскае вачамі.
Дзе ж ён цяпер, па-ранейшаму ў беладубраўскага папа?
Пісар адмоўна ківае галавой.
Але ў старастве?
Пісар круціць галавой.
А Якаў? Жывы?
Пісар пацвярджае.
Ну й за тое хвала Госпаду Богу. Хоць дзяцей княскім слугам не ўдалося высачыць. А шукаюць?
Пісар плюскае вачамі.
Што ж робіць сотнік?
Пісар не ведае, як растлумачыць.
Я хацеў спытаць… Зрэшты, што я хацеў спытаць — гэта… Без’языкаму чалавеку нельга на гэта адказаць. Вось што князь нарабіў: не толькі твар знявечыў, але і мовы пазбавіў. Мне ж тым часам многа, вельмі многа трэба распытаць у цябе. Ды не ведаю, як гэта зрабіць!.. Сотнік перадаваў што-небудзь?
Пісар адмоўна ківае галавой.
На словах загад даў?
Пісар плюскае вачамі.
Але ж якія тыя словы? Які той загад. Мне трэба ведаць.
Пісар спярша плюскае вачамі, тады адмоўна ківае галавой.
Гора наша, гора! Без языка пісар народны, без мовы — народ. Ну, а нашто ж ён усё-ткі паслаў цябе праз граніцу? Дарэчы, дзе ты яе пераходзіў? У Латаках?
Пісар адмоўна ківае галавой.
Нічога не разумею!.. Значыць, тут, супроць Хоцімска, перайшоў? Дык дзеля чаго ты ўсё-ткі прыйшоў сюды, ажно ў чужую краіну, пісар?
Пісар ставіць два пальцы на стол, перабірае імі, паказвае на Вашчылу.
Зразумела. Будзеш ісці ўслед за мной. Куды мяне павязуць, туды й ты пойдзеш. Выручаць сотнік не збіраецца мяне? Людзей падрыхтаваў? Ты адзін?
Пісар плюскае вачамі.
Дык ты адзін?
Пісар зноў плюскае вачамі.
Але якая карысць тады хадзіць табе за мной, хлопча? Я табе сам сказаў — вязуць мяне ў Мглін, гэта мястэчка за Старадубам, будзе там камісія разбіраць маю справу, каб перадаць пасля Радзівілу. Так што, калі ты за гэтым прыйшоў, то ідзі адсюль адразу ў Мглін, а мяне, дасць Бог, прывязуць. Калі маеш як перадаць сотніку, дай ведаць: войта моцна ахоўваюць. А цяпер ідзі, калі не галодны. Няварта табе тут затрымлівацца, у гэтай карчме. І не падыходзь да мяне больш без вялікай патрэбы. Пабачымся ў Мгліне, пісар. Ці ж многа там нашых засталося ў старастве?