— А чаго гэта ты з начальства ў простыя лезеш?
— Ды я даўно ўжо ў простых хаджу. Прыйшлі нам на змену маладыя, граматныя. А мы сваё адпрацавалі, адслужылі Айчыне.
— Як твая Надзя, як сям’я? — спытаў Гардзей.
— Няма Надзі, пахаваў. Паляжала з месяц у бальніцы ў Жабінцы. Потым дактары кажуць, маўляў, забірайце, няхай дома далечваецца. Нейкіх там парашкоў надавалі. Яна іх піла, піла. Аднойчы не прачнулася. Лёгкая смерць. Дай божа кожнаму. У труне ляжала такая прыгожая, заспакоеная, нават не верылася, што нежывая. Застаўся адзін, з дачкою Аленаю. — Леванюк шморгнуў носам.
Зося згадала Серафіма і сваю віну перад ім, што не пайшла на пахаванне, нічога не зрабіла, каб пахавалі яго па-чалавечы і спытала:
— Дзе пахаваў яе? Побач з Серафімам?
— Яшчэ чаго не хапала! Я яе сапраўдны муж, са мною побач яна і павінна ляжаць.
— Адыходзяць людзі, — ціха прамовіў Гардзей.
— Адыходзяць. Адна вайна колькі забрала....
— Годзе стаяць, як на могілках, — сказаў Гардзей.
Рахубы рушылі да хутара Карпа, дзе жыла аўдавелая цётка Агатэля.
— Дык майце на ўвазе: я вам хату пастаўлю! — крыкнуў наўздагон ім Леванюк, сядаючы на веласіпед.
— Едзь, сабака аблезлы, — злосна сама сабе з нянавісцю прамармытала Зося.
— Не можаш яму дараваць? — спытаў Гардзей.
— Не магу!
— Даруй яму, няшчаснаму, бачыш, сам віну адчувае.
— А дзе мы будзем ставіць новую хату? — спытаў Ораст.
— Тут і паставім, — адказаў Гардзей.
— Можа, не варта? Нейкая нешчаслівае гэтае месца ад самага пачатку, — засумнявалася Зося.
— Мы яго ашчаслівім.
Рахубы спыніліся, азірнуліся на зруйнаваны двор і кожны з іх па-свойму ўявіў будучую хату, але чамусьці кожны ўбачыў тую, якая стаяла тут раней, старая, з шэраю страхою, такая знаёмая і родная.
Ораст зазірнуў у калодзеж, завалены голлем, на дне яго ўсё ж паблісквала чорная, як нафта, вада.
— Калодзеж наш завалілі, — з крыўдаю сказаў ён.
— Пачысцім, — спакойна адказаў Гардзей. — Ён ўсё-ткі жывы, дачакаўся нас.
— Пойдзем, у мяне сэрца разбалелася ад гэтага відовішча, — папрасіла Зося.
Рахубы рушылі да суседняга хутара. Старая Агатэля сядзела на лаўцы каля весніц, зацікаўлена назірала за людзьмі, якія набліжаліся да яе і не адразу пазнала іх. Толькі калі Зося павіталася, старая цяжка паднялася, стала абдымаць ды цалаваць родных, саромеючыся сваіх парэпаных рук і зморшчанага твару.
— Ты паглядзі, Зоська, якая я стала. Брыдка на сябе ў люстэрка глянуць.
— Не звяртайце ўвагі, цётачка, абы душа была маладая, — супакоіла яе Зося.
— Вас назусім адпусцілі ці як?
— Назусім.
— А сядзібы вашай няма. Жывіце пакуль у мяне. Адна я зусім здзічэла. І Гэлькі маёй няма, колькі гадкоў ужо косці парыць у сырой зямельцы.
— На што яна хварэла? — спытала Зося спачувальна.
— Угрэлася, папіла халоднай вады. За адну ноч горла задушыла, — старая выцерла вільготныя вочы. — Ужо іншы раз Бога малю, каб узяў мяне да Гэлькі і Карпа. Не бярэ, пэўна, яшчэ не заслужыла ягоную літасць. Пойдзем у хату, дзеткі, пачастую, чым Бог паслаў. Гаравала я тут, бедавала, вас згадваючы. Г эта ж колькі нявінных людзей са свету зжылі. Гарманіст наш, Сымон Чмель, праспяваў прыпеўку: «У калгас ішоў абуты, а з калгаса басанож». На другі дзень забралі і да гэтае пары ніхто не ведае, куды падзеўся чалавек. Дзякаваць богу, што хоць вы вярнуліся.
Некалі прасторная Карпава хата здалася Зосі нізкай і малой, але пахі яблыкаў, хлеба і малака па-ранейшаму ўладарылі тут. Усё тыя ж лавы ўдоўж сцен і запечак, той жа стол, засланы настольнікам, хіба толькі дадалося фотаздымкаў у рамках.
Толькі госці селі за стол, як прыбегла ўсхваляваная Паўліна, якую папярэдзіў Леванюк. Кінулася абдымаць брата, плакала і смяялася, выцірала слёзы і прыгаворвала:
— Вярнуўся мой пакутнічак! Братка мой дарагі! Колькі я начэй не спала, колькі думала пра цябе! Чаму ж ты да мяне не прыйшоў адразу? Каб ты ведаў, як я цябе чакала.
— Годзе, годзе ўжо. Супакойся, — спыніў яе Гардзей.
Паўліна адступілася ад яго і павярнулася да пляменніка.
— Божачкі, а гэта што за кавалер! Ораст, няўжо гэта ты?
— Я, а хто ж яшчэ, — баском адказаў хлопец.
— Людцы добрыя, то ж быў кату па пяту! А цяпер кавалер!
Паўлінінай радасці не было мяжы. Яна тут жа распачала распавядаць пра
вясковыя навіны. Агатэля тым часам паставіла на стол крупнік ды бабку са шкваркамі.
— Бабка! — усклікнуў Гардзей. — Даўно я не каштаваў такой смакаты.
Паўліна змоўкла, з любасцю ўзіралася ў братаў твар, трохі пастарэлы, з сівізною на скронях і шкадавала яго, як у маленстве. Зрэшты, што змянілася? Проста прайшло шмат гадоў. А яны як былі родныя, так і засталіся.