I з гэтым усведамленнем, ды яшчэ з болем фізічным, ды яшчэ з жахам трэба было класціся ў пасцель і часта не спаць ад болю большую частку ночы. А раніцою трэба было зноў уставаць, апранацца, ехаць у суд, гаварыць, пісаць, а калі і не ехаць, дык быць дома з тымі ж дваццаццю чатырма гадзінамі ў сутках, з якіх кожная была пакутаю. I жыць гэтак на краі гібелі трэба было аднаму, без адзінага чалавека, які б зразумеў і пашкадаваў яго.
V
Гэтак цягнулася месяц і два. Перад новым годам прыехаў у іх горад ягоны швагер і спыніўся ў іх. Іван Ільіч быў у судзе. Праскоўя Федараўна ездзіла па пакупкі. У сваім кабінеце ён застаў швагра, дужага сангвініка, які раскладваў чамадан. Ён узняў галаву на крокі Івана Ільіча і паглядзеў на яго нейкую хвіліну моўчкі. Гэты позірк усё адкрыў Івану Ільічу. Швагер раскрыў рот, каб ахнуць, але стрымаўся. Гэты рух пацвердзіў усё.
— Што, змяніўся?
— Так... ёсць змена.
I колькі Іван Ільіч ні наводзіў потым швагра на размову пра яго знешні выгляд, швагер адмоўчваўся. Прыехала Праскоўя Федараўна, швагер пайшоў да яе. Іван Ільіч замкнуў на ключ дзверы і стаў глядзець на сябе ў люстра — проста, потым збоку. Узяў свой партрэт з жонкаю і параўнаў партрэт з тым, які ён бачыў у люстры. Змена была вялізная. Потым ён агаліў рукі да локця, паглядзеў, апусціў рукавы, сеў на атаманку і зрабіўся чорны як ноч.
«Не трэба, не трэба»,— сказаў ён сабе, падхапіўся, падышоў да стала, разгарнуў справу, пачаў чытаць яе, але не мог. Ён адамкнуў дзверы, пайшоў у залу. Дзверы ў гасціную былі прычынены. Ён падышоў да іх на дыбачках і прыслухаўся.
— Не, ты пераўвялічваеш,— казала Праскоўя Федараўна.
— Як гэта пераўвялічваю? Табе не відаць — ён мёртвы чалавек, зазірні ў ягоныя вочы. Няма святла. Што з ім?
— Ніхто не ведае. Нікалаеў (гэта быў іншы доктар) сказаў штось, але я не ведаю. Лешчаціцкі (гэта быў славуты доктар) сказаў зусім іншае...
Іван Ільіч адышоў, пайшоў да сябе, лёг і задумаўся: «Нырка, блукаючая нырка». Ён прыгадаў ўсё тое, што яму гаварылі дактары, як яна адарвалася і як блукае. I ён намаганнем фантазіі стараўся злавіць гэтую нырку і спыніць, умацаваць яе; гэтак мала трэба, здавалася яму. «Не, паеду яшчэ да Пятра Іванавіча». (Гэта быў той прыяцель, у якога быў прыяцелем доктар.) Ён пазваніў, загадаў запрэгчы каня і сабраўся ехаць.
— Куды ты, Jean? — спытала жонка з вельмі журботным і непрывычна лагодным выразам.
Гэта непрывычнае лагоднае раззлавала яго. Ён змрочна паглядзеў на яе.
— Мне трэба да Пятра Іванавіча.
Ён паехаў да прыяцеля, у якога быў прыяцель доктар. I з ім да доктара. Ён застаў яго і доўга гутарыў з ім.
Разглядаючы анатамічна і фізіялагічна падрабязнасці аб тым, што, на думку доктара, адбывалася ў ім, ён усё зразумеў.
Была адна штучка, маленькая штучка ў сляпой кішкі. Усё гэта магло паправіцца. Узмацніць энергію аднаго органа, аслабіць дзейнасць другога, пачнецца рассмоктванне, і ўсё паправіцца. Ён крыху спазніўся к абеду. Паабедаў, весела пагаварыў, але доўга не мог пайсці да сябе займацца. Нарэшце ён пайшоў у кабінет і адразу сеў за працу. Ён чытаў справы, працаваў, аднак усведамленне таго, што ў яго ёсць адкладзеная важная задушэўная справа, якою ён зоймецца пасля ўсяго, не пакідала яго. Калі ён скончыў са справамі, ён прыгадаў, што гэтая задушэўная справа былі думкі пра сляпую кішку. Але ён не аддаўся ім, ён пайшоў у гасціную піць чай. Былі госці, гутарылі і ігралі на фартэпіяна, спявалі; быў судовы следчы, жаданы жаніх дачкі. Іван Ільіч правёў вечар, на думку Праскоўі Федараўны, нават весялей за іншых, але ён ні на хвіліну не забываў, што ў яго ёсць адкладзеныя важныя думкі пра сляпую кішку. У адзінаццаць гадзін ён развітаўся і пайшоў да сябе. Ён спаў адзін з часу свае хваробы: у маленькім пакойчыку ля кабінета. Ён пайшоў, распрануўся і ўзяў раман Заля, але не чытаў яго, а думаў. I ў ягонай фантазіі адбывалася жаданае выпраўленне сляпой кішкі. Рассмоктвалася, выкідвалася, аднаўлялася правільная дзейнасць. «Усё гэта так,— сказаў ён сабе.— Толькі трэба памагаць прыродзе». Ён успомніў пра лекі, прыўстаў, прыняў іх, лёг на спіну, прыслухоўваючыся да таго, як жыватворна дзейнічаюць лекі і як яны сунімаюць боль. «Толькі ў час прымаць і пазбягаць шкодных уплываў; я ўжо зараз адчуваю крышку лепш, значна лепш».
Ён стаў мацаць бок,— навобмацак не баліць. «Так, я не адчуваю, сапраўды, ужо значна лепш». Ён патушыў свечку і лёг на бок... Сляпая кішка папраўляецца, рассмоктваецца. Раптам ён адчуў знаёмы стары, глухі, ныючы боль, упарты, ціхі, сур’ёзны. У роце тое ж знаёмае паскудства. Засмактала пад сэрцам, затуманілася ў галаве. «Бог ты мой, бог ты мой! — вымавіў ён.— Зноў, зноў, і ніколі не перастане». I раптам яму ўсё ўявілася зусім з іншага боку. «Сляпая кішка! Нырка,— сказаў ён сабе.— Не ў сляпой кішцы, не ў нырцы справа, а ў жыцці і... у смерці. Так, жыццё было і вось адыходзіць, адыходзіць, і я не магу ўтрымаць яго. Так. Навошта ашукваць сябе? Хіба не зразумела ўсім, апроч мяне, што я паміраю, і пытанне толькі ў ліку тыдняў, дзён — зараз, магчыма. Было святло, а цяпер морак. Быў я тут, а цяпер туды! Куды?» На яго павеяла холадам, дыханне спынілася. Ён чуў толькі ўдары сэрца.