Яму гатавалі розныя незвычайныя стравы па прадпісанні ўрачоў; але стравы гэтыя здаваліся яму ўсё больш нясмачныя і агідныя.
Для ягоных экскрэментаў таксама былі зроблены спецыяльныя прыстасаванні, і кожны раз гэта былі пакуты. Пакуты ад нечыстотаў, непрыстойнасці і смуроду, ад усведамлення таго, што ў гэтым павінен удзельнічаць яшчэ нехта.
Аднак гэтая самая непрыемная справа прыносіла і суцяшэнне Івану Ільічу. Прыходзіў заўсёды выносіць за ім буфетны мужык Гарасім.
Гарасім быў чысты, свежы малады мужык, які прыкметна пасыцеў на гарадскіх харчах. Заўсёды вясёлы, ясны. Спярша выгляд гэтага, заўсёды чыстага, па-руску апранутага чалавека, які займаўся гэтакай прыкрай справай, бянтэжыў Івана Ільіча.
Аднойчы, падняўшыся з судна і не маючы сілы нацягнуць панталоны, ён паваліўся на мяккае крэсла і з жахам пазіраў на свае голыя, з рэзка акрэсленымі мускуламі, знясіленыя ляжкі.
Зайшоў у шырокіх ботах, распаўсюджваючы вакол сябе прыемны пах дзёгцю ад ботаў і свежасці зімовага паветра, лёгкай дужай хадой Гарасім, у зрэбным чыстым фартусе і чыстай паркалёвай кашулі, з закасанымі на голых, дужых, маладых руках рукавамі, і, не пазіраючы на Івана Ільіча,— відаць, стрымліваючы, каб не пакрыўдзіць хворага, радасць жыцця, якая ззяла на ягоным твары,— падышоў да судна.
— Гарасім,— ціха вымавіў Іван Ільіч.
Гарасім уздрыгнуў, мусіць, спалохаўся, ці не даў ён дзе маху, і шпаркім рухам павярнуў да хворага свой свежы, лагодны, просты, малады твар, які толькі-толькі пачынаў абрастаць барадою.
— Чаго вашае ласцы?
— Табе, як я мяркую, непрыемна гэта. Ты прабач мне. Я не магу.
— Што вы, што вы! — I Гарасім бліснуў вачмі і выскаліў свае маладыя белыя зубы.— Чаго ж мне не папрацаваць? Ваша справа хворая.
I ён спрытнымі, дужымі рукамі зрабіў сваю прывычную справу і ціха выйшаў. А праз пяць хвілін, гэткай жа ціхай хадой, вярнуўся.
Іван Ільіч усё гэтак жа сядзеў у крэсле.
— Гарасім,— сказаў ён, калі той паставіў чыстае, абмытае судна,— падыдзі, калі ласка, сюды, памажы мне.— Гарасім падышоў.— Падымі мяне. Мне цяжка аднаму, а Дзімітрыя я паслаў.
Гарасім падышоў; дужымі рукамі, гэтак жа, як ён лёгка хадзіў, абняў, зручна, мякка падняў і патрымаў, другой рукой падцягнуў панталоны і хацеў пасадзіць. Але Іван Ільіч папрасіў яго падвесці яго да канапы. Гарасім без намагання, амаль на руках, падвёў яго да канапы і пасадзіў.
— Дзякую. Як ты спрытна, добра... усё робіш.
Гарасім зноў усміхнуўся і хацеў быў пайсці.
Але Івану Ільічу гэтак добра было з ім, што не хацелася адпускаць.
— Вось што: падсунь да мяне, калі ласка, крэсла гэта. Не, вось гэта, пад ногі. Мне лягчэй, калі ў мяне ногі вышэй.
Гарасім прынёс крэсла, паставіў, не грукнуўшы, на падлогу і падняў ногі Івана Ільіча на крэсла; Івану Ільічу здалося, што яму зрабілася лягчэй у той час, як Гарасім высока падымаў ягоныя ногі.
— Мне лепей, калі ногі ў мяне вышэй,— сказаў Іван Ільіч.— Падкладзі мне вунь тую падушку.
Гарасім зрабіў гэта. Зноў падняў ногі і падклаў. Зноў Івану Ільічу зрабілася лепей, пакуль Гарасім трымаў ягоныя ногі. I як толькі ён апусціў іх, яму здалося горш.
— Гарасім,— сказаў ён яму,— ты цяпер заняты?
— Ніколечкі, ані,— сказаў Гарасім, які ўжо навучыўся ў гарадскіх людзей размаўляць з панамі.
— Што табе яшчэ рабіць трэба?
— Ды мне што рабіць? Усё ўжо зрабіў, толькі дроў накалоць на заўтра.
— Тады патрымай мае ногі вышэй, можаш?
— Чаго ж, можна.— Гарасім падняў ногі вышэй, і Івану Ільічу здалося, што ў гэтым становішчы ён зусім не адчувае болю.
— А як жа дровы?
— Не турбуйцеся, ваша ласка. Мы паспеем.
Іван Ільіч загадаў Гарасіму сесці і трымаць ногі і пагаварыў з ім. I — дзіўная справа — яму здавалася, што яму лепей, пакуль Гарасім трымаў ягоныя ногі.
З тае пары Іван Ільіч стаў часам клікаць Гарасіма і прымушаў яго трымаць ягоныя ногі на плячах і любіў гутарыць з ім. Гарасім рабіў гэта лёгка, ахвотна, проста і са шчырасцю, якая кранала Івана Ільіча. Здароўе, сіла, бадзёрасць жыцця ва ўсіх іншых людзей абражала Івана Ільіча; толькі сіла і бадзёрасць жыцця Гарасіма не засмучала, а супакойвала Івана Ільіча.
Самая вялікая пакута для Івана Ільіча была хлусня,— тая, усімі чамусьці прызнаная хлусня, што ён толькі хворы, а не памірае, і што яму трэба толькі трымаць сябе спакойна і лячыцца, і тады атрымаецца штосьці вельмі добрае. Але ён ведаў, што, што б ні рабілі, нічога не будзе, апроч яшчэ большае пакуты і смерці. I яго мучыла гэта хлусня, мучыла тое, што не хацелі прызнацца ў тым, што ўсе ведалі і ён ведаў, а хацелі хлусіць перад ім з выпадку жахлівага яго становішча і хацелі і прымушалі яго самога прымаць удзел у гэтае хлусні. Хлусня, хлусня гэтая, якую ўчынялі над ім напярэдадні ягонае смерці, хлусня, якая павінна звесці гэты страшны ўрачысты акт ягонае смерці да ўзроўню ўсіх іх візітаў, гардзін, асятрыны к абеду... была страшэнна пакутлівая для Івана Ільіча. I — дзіўна — ён шмат разоў, калі яны выраблялі з ім свае штукі, быў на валаску ад таго, каб закрычаць ім: перастаньце маніць, і вы ведаеце і я ведаю, што я паміраю, дык хоць перастаньце маніць. Аднак ён ніколі не меў духу зрабіць гэта. Страшны, жахлівы акт ягонага памірання, ён гэта бачыў, усімі, хто яго акружаў, быў зведзены да ступені выпадковае непрыемнасці, часткова непрыстойнасці (накшталт таго, як абыходзяцца з чалавекам, які, пераступіўшы парог гасцінай, прыносіць з сабою паганы пах), тою самаю «прыстойнасцю», якой ён служыў усё сваё жыццё; ён бачыў, што ніхто не пашкадуе яго, таму што ніхто не хоча нават разумець ягонага становішча. Адзін толькі Гарасім разумеў гэта становішча і шкадаваў яго. I таму Івану Ільічу добра было толькі з Гарасімам. Яму добра было, калі Гарасім, часам цэлыя ночы навылёт, трымаў ягоныя ногі і не хацеў ісці спаць і гаварыў: «Вы не турбуйцеся, Іван Ільіч, яшчэ высплюся»; або калі ён раптам, пераходзячы на «ты», дадаваў: «Каб ты не хворы, а то чаго ж не паслужыць?» Адзін Гарасім не хлусіў, па ўсім відаць было, што ён адзін разумеў, што да чаго, і не лічыў патрэбным хаваць гэта, і проста шкадаваў змарнелага, кволага пана. Ён нават аднойчы проста сказаў, калі Іван Ільіч адсылаў яго: