Пачалося з першых дзён і цягнулася ўвесь час, яно ўсё ўзмацнялася і рабілася больш лютым. У глыбіні душы я з першых жа тыдняў зразумеў, што я папаўся, што атрымалася не тое, чаго я чакаў, што жаніцьба не толькі не шчасце, але нешта вельмі цяжкае, аднак я, як і ўсе, не хацеў прызнацца сабе (я не прызнаўся б сабе і цяпер, каб не канец) і хаваў не толькі ад іншых, але ад сябе. Цяпер я дзіўлюся, як я не бачыў свайго сапраўднага становішча. Яго можна было б бачыць ужо таму, што сваркі пачыналіся праз такія прычыны, што немагчыма было потым, калі яны канчаліся, прыгадаць праз што. Розум не паспяваў падрабіць пад пастаянна існуючую варожасць адно да аднаго дастатковых прычын. Аднак яшчэ больш дзіўнаю была недастатковасць прычын да прымірэння. Часам былі словы, тлумачэнні, нават слёзы, але часам.. ох! агідна і цяпер успомніць — пасля самых бязлітасных слоў адно аднаму раптам моўчкі позіркі, усмешкі, пацалункі, абдымкі... Тфу, агіднасць! Як я тады мог не бачыць усяе гэтае брыдоты...
XIII
Зайшлі два пасажыры і сталі ўсаджвацца на дальняй лавачцы. Ён маўчаў, пакуль яны ўсаджваліся, але як толькі яны сціхлі, ён зноў пачаў гаварыць, мусіць, ні на хвіліну не губляючы ніткі свае думкі.
— Што самае кепскае,— пачаў ён,— тэорыя лічыць, што каханне ёсць штось ідэальнае, узвышанае, на практыцы ж каханне ёсць штось паскуднае, свінячае, пра што і гаварыць і ўспамінаць агідна і сорамна. Нездарма ж прырода зрабіла тое, што гэта паскудна і сорамна. А калі паскудна і сорамна, дык гэтак і трэба разумець. А тут, наадварот, людзі робяць выгляд, што паскуднае і сараматнае гэта цудоўнае і ўзвышанае. Якія былі першыя прыкметы майго кахання? А тыя, што я аддаваўся жывёльным празмернасцям, і не толькі не саромеўся іх, але чамусьці нават ганарыўся магчымасцямі гэтых фізічных празмернасцей, зусім не думаючы пры гэтым не толькі пра яе духоўнае жыццё, але нават і пра яе фізічнае жыццё. Я дзівіўся, адкуль бралася наша азлабленне адзін да аднаго, справа ж была зусім зразумелая: азлабленне гэтае было не што іншае, як пратэст чалавечае прыроды супроць жывёліны, якая прыгнятала яе.
Я дзівіўся нашай нянавісці адно да аднаго. А гэта ж і не магло быць іначай. Гэтая нянавісць была не што іншае, як узаемная нянавісць хаўруснікаў злачынства — і за падбухторванне і за ўдзел у злачынстве. Як жа не злачынства, калі яна, няшчасная, зацяжарыла ў першы ж месяц, а наша свінячая сувязь працягвалася? Вы думаеце, што я адступаю ад расказу? Ніколечкі! Гэта я ўсё расказваю вам, як я забіў жонку. На судзе ў мяне пытаюцца, чым, як я забіў жонку. Дурні! думаюць, што я забіў яе тады, нажом, пятага кастрычніка. Я не тады забіў яе, а значна раней. Дакладна гэтак жа, як яны цяпер забіваюць, усе, усе...
— Дык чым жа! — спытаў я.
— Вось гэта больш за ўсё і дзіўна, што ніхто не хоча ведаць таго, што так зразумела і відавочна, таго, што павінны ведаць і прапаведаваць дактары, але пра што яны маўчаць. Справа ж вельмі простая. Мужчына і жанчына створаны гэтак жа, як і жывёліна, так, што пасля плоцевага кахання пачынаецца цяжарнасць, потым кармленне, такі стан, пры якім для жанчыны, гэтак жа як і для яе дзіцяці, плоцевае каханне шкоднае. Жанчын і мужчын роўная колькасць. Што з гэтага вынікае? Здаецца, зразумела. I не трэба вялікае мудрасці, каб зрабіць з гэтага той вывад, які робіць жывёла, гэта значыць устрыманне. Аднак не. Навука дайшла да таго, што адшукала нейкія лейкацыты, якія бегаюць у крыві, і рознае непатрэбнае глупства, а гэтага не магла зразумець. Ва ўсякім разе не чуваць, каб яна гаварыла пра гэта.
I вось для жанчыны толькі два выйсці: адно — зрабіць з сябе пачвару, знішчыць або знішчаць у сабе па меры неабходнасці здольнасць быць жанчынаю, гэта значыць, быць маткаю, для таго каб мужчына мог спакойна і заўсёды мець асалоду; або другое выйсце, нават не выйсце, а звычайнае, грубае, простае парушэнне законаў прыроды, якое дапускаецца ва ўсіх так званых сумленных сем’ях. А менавіта тое, што жанчына, насуперак сваёй прыродзе, павінна быць адначасова і цяжарнай, і мамкаю, і каханкай, павінна быць тым, да чаго не апускаецца ні адна жывёліна. I сілы не хапае. I таму ў нашым побыце істэрыкі, нервы, а ў народзе — клікушы. Вы заўважце, у дзяўчат, у чыстых, няма клікунства, толькі ў баб, і ў баб, якія жывуць з мужамі. Гэтак у нас. Дакладна гэтак жа і ў Еўропе. Усе бальніцы поўны істэрычных жанчын, якія парушаюць закон прыроды. Аднак і клікушы і пацыенткі Шарко — гэта зусім знявечаныя, а напаўкалек жанчын повен свет. Толькі падумаць, якія вялікія змены адбываюцца ў жанчыне, калі яна панесла плод або калі корміць немаўля. Расце тое, што працягвае, замяняе нас. I гэтая святая справа парушаецца — чым жа? — страшна падумаць! I гавораць пра свабоду, правы жанчын. Гэта ўсё роўна, што людаеды выкормлівалі б людзей палонных на ежу і разам з тым пераконвалі б, што яны клапоцяцца аб іх правах і свабодзе.