Вызваляюць жанчыну на курсах і ў палатах, а пазіраюць на яе як на прыладу асалоды. Навучыце яе, як яна навучана ў нас, пазіраць гэтак на самую сябе, і яна заўсёды астанецца ніжэйшаю істотаю. Ці яна будзе з дапамогаю паганцаў-дактароў папярэджваць зараджэнне плода, гэта значыць будзе закончаная прастытутка, якая апусцілася не на ступень жывёліны, але на ступень рэчы, або яна будзе тым, кім яна ёсць у большасці выпадкаў,— хвораю душэўна, істэрычнаю, няшчаснаю, якія яны і ёсць, без магчымасці духоўнага развіцця.
Гімназіі і курсы не могуць змяніць гэтага. Змяніць гэта можа толькі перамена поглядаў мужчын на жанчын і жанчын саміх на сябе. Зменіцца гэта толькі тады, калі жанчына будзе лічыць вышэйшым становішчам становішча нявінніцы, а не так, як цяпер, вышэйшае становішча чалавека — сорамам, ганьбаю. Пакуль жа гэтага няма, ідэал кожнае дзяўчыны, якою б ні была яе адукацыя, будзе ўсё ж той, каб прывабіць да сябе як мага больш мужчын, як мага больш самцоў, з тым каб мець магчымасць выбару.
А тое, што адна крыху болей ведае матэматыкі, а другая ўмее іграць на арфе,— гэта нічога не зменіць. Жанчына шчаслівая і дабіваецца ўсяго, чаго толькі можа жадаць, калі яна зачаруе мужчыну. I таму галоўная задача жанчыны — умець зачараваць яго. Гэтак яно было і будзе. Гэтак яно ў дзявочым жыцці ў нашым свеце, гэтак працягваецца і ў замужнім. У дзявочым жыцці гэта трэба для выбару, у замужнім — для панавання над мужам.
Аднак, што спыняе ці хоць прыглушае на час гэта, гэта — дзеці, ды і то тады, калі жанчына не пачвара, гэта значыць, сама корміць. Аднак тут зноў дактары.
З маёю жонкаю, якая сама хацела карміць і карміла наступных пяцярых дзяцей, здарылася з першым жа дзіцем нездароўе. Дактары гэтыя, якія цынічна распраналі і абмацвалі яе ўсюды, за што я павінен быў ім дзякаваць і плаціць ім грошы,— дактары гэтыя мілыя вырашылі, што яна не павінна карміць, і яна на нейкі час пазбаўлена была таго адзінага сродку, які мог вызваліць яе ад какетства. Карміла мамка, гэта значыць, што мы выкарысталі беднасць, галечу і цемнату жанчыны, перацягнулі яе ад яе дзіцяці да свайго і за гэта апранулі яе ў какошнік з галунамі. Але не ў гэтым справа. Справа ў тым, што ў гэты самы час яе свабоды ад цяжарнасці і кармлення ў ёй з незвычайнаю сілаю выявілася раней прыглушанае гэтае жаночае какецтва. I ў мяне, адпаведна гэтаму, з гэткаю ж незвычайнаю сілаю выявіліся пакуты рэўнасці, якія безупынна мучылі мяне на працягу ўсяго майго жанатага жыцця, як яны і не могуць не мучыць усіх тых мужчын, якія жывуць з жонкамі, як я жыў, гэта значыць, распусна.
XV
— Я на працягу ўсяго майго жанатага жыцця ніколі не пераставаў адчуваць пакут рэўнасці. Але былі перыяды, калі я асабліва востра мучыўся праз гэта. I адзін з такіх перыядаў быў той, калі пасля першага дзіцяці дактары забаранілі ёй карміць. Я асабліва раўнаваў у гэты час, па-першае, таму, што жонка адчувала той уласцівы маці неспакой, які павінен выклікаць беспрычыннае парушэнне правільнага ходу жыцця; па-другое, таму, што, убачыўшы, як яна лёгка адкінула маральны абавязак маці, я справядліва, хоць і падсвядома, вырашыў, што ёй гэтак жа лёгка будзе адкінуць і сямейны, тым болей, што яна была зусім здаровая і, нягледзячы на забарону мілых дактароў, карміла наступных дзяцей сама і выкарміла цудоўна.
— Аднак вы не любіце дактароў,— сказаў я, адчуўшы асабліва злосны тон голасу кожны раз, як ён упамінаў толькі пра іх.
— Тут не справа любві і не любві. Яны загубілі маё жыццё, як яны загубілі і губяць жыццё тысяч, соцень тысяч людзей, а я не магу не звязваць выніку з прычынай. Я разумею, што ім хочацца, гэтак жа як і адвакатам і іншым, нажываць грошы, а я ахвотна б аддаў ім палову свайго даходу, і кожны, каб разумеў тое, што яны робяць, ахвотна б аддаў ім палову свайго дастатку, толькі каб яны не ўмешваліся ў ваша сямейнае жыццё, ніколі б блізка не падыходзілі да вас. Я не збіраў звестак, але я ведаю дзесяткі выпадкаў — іх процьма,— калі яны забілі то дзіця ў чэраве маці, сцвярджаючы, што маці не можа разрадзіцца, а маці потым раджае цудоўна, то матак пад выглядам нейкіх аперацый. Ніхто ж не лічыць гэтых забойстваў, як не лічылі забойстваў інквізіцыі, таму што меркавалі, што гэта на карысць чалавецтва. Немагчыма пералічыць злачынстваў, якія яны ўчыняюць. Аднак усе гэтыя злачынствы нішто ў параўнанні з тым маральным разлажэннем матэрыялізму, якое яны нясуць у свет, асабліва праз жанчын. Ужо не кажу пра тое, што калі толькі прыслухоўвацца да іх указанняў, дык дзякуючы заразе паўсюль, ва ўсім, людзям трэба не ісці да згуртавання, а да раз’яднання: усім трэба, паводле іх вучэння, сядзець асобна і не выпускаць з рота спрынцоўкі з карболавай кіслатой (дарэчы, адкрылі, што і яна не падыходзіць). Але і гэта нішто. Атрута галоўная — у разбэшчванні людзей, асабліва жанчын.