XX
— Так, гэта ўсё было, і незадоўга перад тым.
Жылі мы як быццам у перамір’і, і няма ніякіх прычын парушаць яго; раптам пачынаецца гаворка аб тым, што такі і такі сабака на выстаўцы атрымаў медаль, кажу я. Яна кажа: «Не медаль, а пахвальны водгук». Пачынаецца спрэчка. Пачынаецца пераскокванне з аднаго на другое, папіканні: «Ну, ды гэта даўно вядома, заўсёды гэтак: ты сказаў...» — «Не, я не казаў».— «Значыць, я хлушу!..» Адчуваеш, што вось-вось пачнецца тая страшэнная сварка, пры якой хочацца сябе ці яе забіць. Ведаеш, што зараз пачнецца, і баішся гэтага, як агню, і таму хацеў бы стрымацца, аднак злосць апаноўвае ўсю тваю істоту. Яна ў тым жа, яшчэ горшым становішчы, назнарок перакручвае кожнае тваё слова, надаючы яму няправільнае значэнне; кожнае ж яе слова насычана атрутаю; дзе толькі яна ведае, што мне асабліва балюча, туды якраз яна і джгае. Далей, болей. Я крычу: «Маўчы!» — ці што-небудзь накшталт гэтага. Яна выбягае з пакоя, ляціць у дзіцячую. Я намагаюся ўтрымаць яе, каб дагаварыць і давесці, хапаю яе за руку. Яна прыкідваецца, што зрабіў ёй балюча, і крычыць: «Дзеці, ваш бацька б’е мяне!» Я крычу: «Не хлусі!» — «Гэта ўжо не ўпершыню!» — крычыць яна ці што-небудзь падобнае. Дзеці кідаюцца да яе. Яна супакойвае іх. Я кажу: «Не прыкідвайся!» Яна кажа: «Для цябе ўсё прытворства; ты заб’еш чалавека і будзеш гаварыць, што ён прыкідваецца. Цяпер я зразумела цябе. Ты гэтага і хочаш!» — «О, хоць бы ты здохла!» — крычу я. Памятаю, як мяне жахнулі гэтыя страшныя словы. Я ніяк не чакаў, каб я мог сказаць гэткія страшныя, грубыя словы, і здзіўляюся таму, што яны маглі вылецець з мяне. Я крычу гэтыя страшныя словы і бягу ў кабінет, саджуся і куру. Чую, што яна выходзіць у пярэдні пакой і збіраецца ехаць. Я пытаюся куды. Яна не адказвае. «Ну, і чорт з ёю»,— кажу я сабе, вяртаюся ў кабінет, зноў кладуся і куру. Тысячы розных планаў аб тым, як адпомсціць ёй і пазбавіцца ад яе і як паправіць усё гэта і зрабіць так, як быццам бы нічога і не было, прыходзіць мне ў галаву. Я пра ўсё гэта думаю і куру, куру, куру. Думаю збегчы ад яе, схавацца, паехаць у Амерыку. Даходжу да таго, што пачынаю марыць аб тым, як я пазбаўлюся ад яе і як гэта будзе цудоўна, як сыдуся з іншаю, цудоўнаю жанчынаю, зусім новаю. Пазбаўлюся тым, што яна памрэ, або тым, што развядуся, і думаю, як гэта зрабіць. Бачу, што я блытаюся, што я не пра тое думаю, пра што трэба, і таму, каб не бачыць, што я не пра тое думаю, пра што трэба, таму і куру.
А жыццё дома ідзе. Прыходзіць гувернантка, пытаецца: «Дзе madame? калі вернецца?» Лёкай пытаецца, ці падаваць чай. Прыходжу ў сталовую; дзеці, асабліва старэйшая Ліза, якая ўжо разумее, запытальна і незычліва пазіраюць на мяне. П’ем моўчкі чай. Яе ўсё няма. Праходзіць увесь вечар, яе няма, і два пачуцці віруюць у душы: злосць на яе за тое, што яна мучыць мяне і ўсіх дзяцей сваёй адсутнасцю, якая скончыцца ж тым, што яна прыйдзе, і страх таго, што яна не прыйдзе і нешта зробіць з сабою. Я паехаў бы па яе. Але дзе яе шукаць? У сястры? Аднак гэта неразумна прыехаць і пытацца. Ды і бог з ёю; калі яна хоча мучыць, няхай сама мучыцца. Яна, мусіць, гэтага і чакае. I наступным разам будзе яшчэ горш. А што, калі яна не ў сястры, а што-небудзь робіць ці ўжо зрабіла з сабою?.. Адзінаццаць, дванаццаць, гадзіна. Не іду ў спальню, неразумна аднаму там ляжаць і чакаць, і тут не кладуся. Хачу чым-небудзь заняцца, напісаць лісты, чытаць; нічога не магу. Сяджу адзін у кабінеце, пакутую, злуюся і прыслухоўваюся. Тры, чатыры гадзіны — яе ўсё няма. Пад раніцу засынаю. Прачынаюся — яе няма.
Усё ў доме ідзе па-старому, але ўсе ў разгубленасці і ўсе запытальна і з дакорам пазіраюць на мяне, мяркуючы, што ўсё гэта праз мяне. А ў маёй душы ўсё тая ж барацьба — злосці за тое, што яна мяне мучыць, і неспакою за яе.
Ля адзінаццаці прыязджае яе сястра паслом ад яе. I пачынаецца звычайнае: «Яна ў жахлівым становішчы. Ну што ж гэта!» — «Ды нічога не здарылася». Я кажу пра цяжкі яе характар і кажу, што я нічога не зрабіў.
— Але гэта не можа так аставацца,— кажа сястра.
— Гэта яе справа, а не мая,— кажу я.— Я першага кроку не зраблю. Разысціся, дык разысціся.
Швагерка ад’язджае ні з чым. Я смела сказаў, гаворачы з ёю, што не зраблю першага кроку, але як толькі яна паехала і я выйшаў і ўбачыў дзяцей, вартых жалю, напалоханых, дык ужо гатовы быў зрабіць першы крок. I рады быў бы яго зрабіць, ды не ведаю як. Зноў хаджу, куру, выпіваю за сняданкам гарэлкі і віна і дабіваюся таго, чаго падсвядома жадаю: не бачу глупства, подласці свайго становішча.