Трухачэўскі, які ведаў, што я павінен быў праз два дні ехаць на з’езд, пры развітанні сказаў, што ён спадзяецца ў свой другі прыезд паўтарыць радасць сённяшняга вечара. З гэтага я мог зрабіць заключэнне, што ён не лічыў магчымым бываць у мяне без мяне, і гэта было мне прыемна. Выходзіла, што паколькі я не вярнуся да ягонага ад’езду, то мы з ім больш не ўбачымся.
Я ўпершыню са шчыраю радасцю паціснуў яму руку і падзякаваў яму за прыемны вечар. Ён таксама зусім развітаўся з жонкаю. I іх развітанне здалося мне самым натуральным і прыстойным. Усё было цудоўна. Мы абое з жонкаю былі вельмі здаволены вечарам.
XXIV
— Праз два дні я паехаў у павет, у самым добрым, спакойным настроі развітаўшыся з жонкаю. У павеце заўжды была процьма спраў і зусім незвычайнае жыццё, свой маленькі свет. Два дні я па дзесяць гадзін праводзіў у канцылярыі. На другі дзень мне ў канцылярыю прынеслі ліст ад жонкі. Я адразу ж прачытаў яго. Яна пісала пра дзяцей, пра дзядзьку, пра няньку, пра пакупкі і між іншым, як пра рэч самую звычайную, пра тое, што Трухачэўскі заходзіў, прынёс абяцаныя ноты і абяцаў іграць яшчэ, але што яна адмовілася. Я не памятаў, каб ён абяцаў прынесці ноты: мне здавалася, што ён тады развітаўся зусім, і таму гэта непрыемна ўразіла мяне. Але спраў было столькі, што некалі было падумаць, і я толькі ўвечары, вярнуўшыся на кватэру, перачытаў ліст. Апрача таго, што Трухачэўскі без мяне быў яшчэ раз, увесь тон ліста здаўся мне нацягнутым. Шалёны звер рэўнасці зарыкаў у сваёй будцы і хацеў выскачыць, але я баяўся гэтага звера і зачыніў яго хутчэй. «Якое агіднае пачуццё гэта рэўнасць! — сказаў я сабе.— Што можа быць больш натуральнае за тое, што яна піша?»
I я лёг у пасцель і стаў думаць пра справы, якія мяне чакалі заўтра. Мне заўжды доўга не спалося ў часе гэтых з’ездаў, на новым месцы, але тут я заснуў вельмі хутка. I як гэта бывае, ведаеце, раптам штуршок электрычны і прачынаешся. Гэтак я прачнуўся, і прачнуўся з думкаю пра яе, пра маё плоцевае каханне да яе, і пра Трухачэўскага, і пра тое, што між ёю і ім усё скончана. Жудасць і злосць сціснулі маё сэрца. Але я стаў прыводзіць сябе да розуму. «Што за глупства,— казаў я сабе,— няма ніякіх падстаў, нічога няма і не было. I як я магу гэтак прыніжаць яе і сябе, дапускаючы такія жахі. Штосьці накшталт наёмнага скрыпача, якога ведаюць як нікчэмнага чалавечка, і раптам жанчына шаноўная, паважаная маці сямейства, мая жонка! Што за глупства!» — уяўлялася мне з аднаго боку. «Як жа гэтаму не быць?» — уяўлялася мне з другога. Як жа магло не быць таго самага простага і зразумелага, у імя чаго я ажаніўся з ёю, таго самага, у імя чаго я з ёю жыў, чаго аднаго ў ёй трэба было і мне і чаго таму трэба было і іншым і гэтаму музыканту. Ён чалавек нежанаты, здаровы (памятаю, як ён хрумстаў храстком у катлетцы і прагна абхватваў чырвонымі губамі шклянку з віном), сыты, гладкі і не толькі без правілаў, але, відаць, з правіламі аб тым, як карыстацца тымі ўцехамі, якія даюцца яму. I між імі сувязь музыкі, самага вытанчанага юру пачуццяў. Што можа стрымаць яго? Нішто. Наадварот, усё прыцягвае яго. Яна? Ды хто яна? Яна таямніца, як была, так і асталася. Ведаю яе толькі як жывёліну. А жывёліну нішто не можа, не павінна стрымаць.
Толькі цяпер я прыгадаў іх твары ў той вечар, калі яны пасля Крэйцаравай санаты сыгралі нейкую страсную рэч, не памятаю каго, нейкую да пахабства пажадлівую п’есу. «Як я мог паехаць? — казаў я сабе, прыгадваючы іх твары.— Хіба не зразумела было, што між імі ўсё адбылося ў гэты вечар? I хіба не відаць было, што ўжо ў гэты вечар між імі не толькі не было ніякае перашкоды, але што яны абое, галоўнае яна, перажывалі некаторы сорам пасля таго, што адбылося з імі?» Памятаю, як яна квола, жаласна і шчасліва ўсміхалася, выціраючы пот з расчырванелага твару, калі я падышоў да фартэпіяна. Яны ўжо тады пазбягалі глядзець адно на аднаго, і толькі за вячэраю, калі ён наліваў ёй вады, яны паглядзелі адно на аднаго і ледзь прыкметна ўсміхнуліся. Я з жахам прыгадаў цяпер гэты перахоплены мною іх позірк з ледзь улоўнай усмешкай. «Так, усё скончана»,— казаў мне адзін голас, і адразу ж другі голас казаў зусім іншае. «Гэта штосьці найшло на цябе, гэтага не можа быць»,— казаў гэты другі голас. Мне стала жудасна ляжаць у цемры, я запаліў запалку, і мне неяк страшна зрабілася ў гэтым маленькім пакойчыку з жоўтымі шпалерамі. Я закурыў папяроску і, як заўсёды бывае, калі круцішся ў адным і тым жа коле невырашальных супярэчнасцей,— курыш, і я курыў адну папяроску за адной, для таго каб затуманіць сябе і не бачыць супярэчнасцей.