Аднак тым не менш: хто той мастак, паэт, роўны яму, яму самому? Хто ствараў, як ён, з нічога, з уласнай душы? Ці не музыкай, чыстым правобразам існасці ў яго душы нараджаўся верш задоўга да таго, як ён пазычыў у свету алегарычнасць і знешні выгляд?
Гісторыя, сусветная мудрасць, жарсць – сродкі і нагоды (нічога больш) для чагосьці, што мае мала агульнага з ім, што зарадзілася ў арфічных глыбінях. Словы, паняткі – гэта толькі клавішы, па якіх біла мастацкасць, каб прымусіць гучаць прыхаваны звон струн… Ці было гэта вядома? Яны яго вельмі ўхвалялі, добрыя людзі, за сілу перакананняў, з якімі ён націскаў на тую ці іншую клавішу. І яго ўлюбёнае слова, яго апошні пафас, вялікі звон, пры дапамозе якога ён склікаў на самыя вялікія святы душы, ён шмат каго завабліваў на сход… Воля… Больш і менш, чым яны, сапраўды, разумеў ён пад гэтым, калі яны радаваліся. Воля – а што гэта было? Крышку грамадзянскага гонару, але ж не ў дачыненні да княжацкіх тронаў? Што ж, вы можаце толькі марыць пра адвагу таго, хто марыць пра дух! Вольная воля – наконт чаго? А ўрэшце, яшчэ наконт чаго? Магчыма, яшчэ і наконт шчасця, наконт людскога шчасця, гэтых шоўкавых путаў, гэтага мяккага і пяшчотнага абавязку…
Наконт шчасця… Яго вусны задрыжалі; было ўражанне, што яго позірк заглыбіўся ў яго самога, і ён павольна затуліў свой твар далонямі… Ён апынуўся ў суседнім пакоі. Сіняватае святло лілося ад святлафора, а квяцістая фіранка мяккімі фальбонкамі захінала акно. Ён стаў каля ложка, схіліўся над салодкаю галоўкаю на падушцы… Чорная кучаравінка закручвалася над шчакою, якая свяцілася ад бледнасці пацерак, а дзіцячыя вусны былі разамкнёныя ў сне. "Мая жонка! Каханая! Ці пайшла ты за маім тужлівым памкненнем і ці наблізілася ты да мяне, каб быць маім шчасцем? Ты – маё шчасце, будзь спакойнай! І спі! Не расшчапляй цяпер гэтыя салодкія вейкі, што адкідваюць доўгія цені, каб глянуць на мяне адкрытым і змрочным позіркам, як ужо здаралася, як быццам ты пытаеш і шукаеш мяне! Беражы Бог, беражы Бог, я вельмі кахаю цябе! Я толькі часам не магу знайсці сваё пачуццё, бо вельмі часта бываю зняможаным ад пакут і ад змагання з той задачаю, якую ставіць перада мною маё ўласнае "Я". І я не маю права быць занадта тваім дзеля таго, што з’яўляецца маёю місіяй…"
Ён пацалаваў яе, аддаліўся ад пяшчотнай цеплыні яе сну, азірнуўся вакол, павярнуўся назад. Звон напомніў яму, наколькі позняя ўжо была ноч, але адначасова стваралася ўражанне, што ён апавяшчае канчатак цяжкой гадзіны. Ён уздыхнуў, яго вусны моцна сціснуліся; ён пайшоў і ўзяўся за пяро… Каб толькі не ўдавацца ў роздум! Ён быў занадта глыбакадумны, каб марна ламаць сабе галаву! Не заглыбляцца ў хаос, ва ўсякім разе не затрымлівацца там! Наадварот: з хаосу, які ўяўляе сабою напоўненасць, падняць на святло тое, што здольнае і саспела ўжо, каб набыць форму. Не заглыбляцца ў роздум – працаваць! Абмяжоўваць, выключаць, надаваць форму, паспяхова закончыць…
І ён быў закончаны, гэты пакутны твор. Магчыма, ён быў не вельмі ўдалы, але – закончаны. І калі ён быў закончаны – зірні! – то ён быў дасканалы. І з яго душы, з музыкі і задумы, прабіваліся новыя творы, звонкія зіхатлівыя ўтварэнні, якія ў свяшчэннай форме неслі згадкі пра бясконцую радзіму, як тая ракавінка – пра мора.
Смерць у Венецыі
I
Густаў Ашэнбах, ці фон Ашэнбах, як афіцыйна пачало гучаць яго прозвішча пасля яго пяцідзесяцігоддзя, у адзін з веснавых надвячоркаў 19.. года, які ўжо на працягу месяцаў шчэрыўся так пагражальна нашаму кантыненту, выправіўся са свайго жытла на Прынцрэгентштрасэ ў Мюнхене на далёкі шпацыр. Занадта раздражнёны цяжкаю і небяспечнаю працаю перадвячэрніх гадзін, якая цяпер яшчэ патрабавала і павышанай абачлівасці, асцярожнасці, праніклівасці і дакладнасці волі, пісьменнік і папаўдні не мог даць рады з творчым імпэтам у душы, які…, таго motus animi continuus[72], у якім, паводле Цыцэрона, палягае сутнасць красамоўства, а пасляабедзенны сон, які б прынёс разгрузку, не прыходзіў, хоць ён пры значнай зношанасці сіл быў удзень так неабходны. З гэтай прычыны ён неўзабаве пасля гарбаты выйшаў на двор, спадзяваючыся, што паветра і рух прывядуць яго зноў у належны стан і дапамогуць яму правесці плённы вечар.
Быў пачатак траўня, і пасля вільготных і халодных тыдняў надышло падманнае спякотнае лета. Англійскі сад, хоць і апрануты яшчэ толькі першай пяшчотнаю лістотаю, быў душны, як бывае ў жніўні паблізу гораду, перапоўненага экіпажамі і людзьмі. У Аўмайстара, куды прывялі яго ціхія і вельмі ціхія сцяжынкі, Ашэнбах на нейкі кароткі час прыпыніўся, каб агледзець ажыўлены рэстаран на вольным паветры, каля якога стаялі дрожкі і карэты, і адтуль пры заходзе сонца ён накіраваўся дадому не цераз парк, а цераз адкрытае поле, і, адчуўшы змору, ды і на Фёрынг акурат насоўвалася навальніца, пачакаў каля Паўночных могілак трамвая, які і павінен быў прывезці яго без перасадак назад у горад.