Далібог, гэта не было дробяззю. Увесь дом згарэў, мы з вялікай цяжкасцю выратаваліся з надзвычайнай небяспекі, я сам атрымаў значныя цялесныя пашкоджанні. Было б таксама няправільным сказаць, што мая фантазія апярэджвала падзеі, малявала пажар бацькоўскага дома больш жахліва. Але неакрэсленае прадчуванне, бясформеннае ўяўленне чагосьці яшчэ больш жудаснага жыло ўва мне, і ў параўнанні з ім рэчаіснасць падалася мне бляклай. Пажар быў маёю першай вялікай жыццёвай падзеяй: жудасная надзея сталася пры гэтым расчараваннем.
Не бойцеся, што я буду і далей падрабязна паведамляць вам пра свае расчараванні. Я задаволюся тым, што скажу, што я са злашчаснай рупнасцю сілкаваў свае цудоўныя спадзяванні ад жыцця тысячамі кніг – творамі пісьменнікаў. Ах, я навучыўся ненавідзець іх, гэтых творцаў, якія пішуць свае высокія словы дзе толькі могуць і з радасцю намалявалі б іх на нябеснай столі кедрам, акунуўшы яго ў Везувій[29]; а я ў той самы час не магу не ўспрымаць кожнае высокае слова як хлусню ці як здзек!
Натхнёныя паэты напявалі мне, што мова бедная, ах! яна бедная… О, не, шаноўны! Мова, здаецца мне, багатая, бязмерна багатая ў параўнанні з беднасцю і абмежаванасцю жыцця. У болю ёсць свае межы: фізічны боль абмежаваны беспрытомнасцю, душэўны – атупеннем. Наконт шчасця – тое самае! Але патрэба людзей у зносінах вынайшла гукі, якія, аднак, перахітрылі гэтыя межы.
Ці прычына ўва мне? Няўжо толькі ў мяне ўздзеянне пэўных слоў такім чынам пранізвае спінны мозг, што выклікае прадчуванні падзей, якія ўвогуле ніколі не здараюцца?
Я выйшаў у знакамітае жыццё, поўны гэтага палкага жадання адной-адзінай жыццёвай падзеі, якая б адпавядала маім высокім прадчуванням. Літасцівы Божа, гэтага са мной не адбылося! Я паўсюдна блукаў, каб наведаць самыя хвалёныя месцы на зямлі, каб наблізіцца да мастацкіх твораў, вакол якіх, выказваючы самыя высокія словы, танчыць чалавецтва; я спыняўся, стаяў перад імі і казаў сабе: прыгожа. А што – прыгажэйшага нічога няма? Гэта ўсё?
Я не разбіраюся ў фактычнасцях; гэтым, магчыма, тлумачыцца ўсё. Дзесьці ў свеце я аднойчы стаяў у гарах над глыбокім, вузкім прадоннем. Скалістыя сцены былі голыя і стромыя, а ўнізе булькатала па выступах вада. Я зазірнуў уніз і падумаў: "Што, калі я ўпаду?" Але ў мяне было дастаткова досведу, каб адказаць сабе: калі б гэта здарылася, то я, падаючы, сказаў бы сабе: "Вось ты падаеш уніз, і гэта – факт! Што гэта, шчыра кажучы?.."
Ці паверыце вы мне, што я дастаткова перажыў, каб мець крыху права на слова? Колькі гадоў таму я кахаў дзяўчыну, мілае і прывабнае стварэнне, якое б я ахвотна павёў за руку пад маёй аховай; але яна мяне не кахала, і гэта было не дзіўна: хтосьці іншы меў права яе ахоўваць… Ці бывае больш пакутлівая жыццёвая падзея? Ці бывае штосьці больш балючае, чым гэтая жорсткая бяда, змяшаная з пажадлівасцю? Не адну ноч я праляжаў з расплюшчанымі вачыма, і больш сумнай, больш пакутлівай, чым усё астатняе, увесь час была думка: "Гэта вялікі боль! Вось я яго трываю!.." Дык што гэта, папраўдзе?
Ці варта распавядаць Вам і пра мае шчаслівыя здарэнні? Бо і шчасце здаралася ў маім жыцці, але і шчасце расчароўвала мяне… Мусіць, не варта, бо ўсё гэта грубыя прыклады, якія не растлумачаць Вам, што гэта ёсць жыццём у сваёй сутнасці, жыццём у сваёй пасрэднай, нецікавай і шэрай хадзе, якое мяне расчароўвала, расчароўвала, расчароўвала.
"Што гэта такое, – піша аднойчы юны Вертэр[30], – чалавек, праслаўлены паўбог? Ці няма ў яго недахопу сілы, якая яму больш за ўсё патрэбная? І калі ён узлятае ад радасці або нікне ў пакутах, ці не ўтрымліваецца ён у абодвух становішчах, ці не даводзіцца там зноў назад да тупой, халоднай свядомасці, бо ці не жадаў ён згубіцца ў паўнаце бясконцага?"
Я часта згадваю дзень, калі ўпершыню ўбачыў мора. Мора вялікае, мора шырокае, мой позірк сягаў удалячынь ад берага і спадзяваўся зрабіцца вольным, але там, за морам, быў гарызонт… Навошта ў мяне ёсць гарызонт? Ад жыцця я чакаў бясконцасці.
Магчыма, ён вузейшы, мой гарызонт, чым у іншых людзей? Я сказаў, што мне не хапае адчування фактычнасці, а, магчыма, у мяне зашмат такога адчування? Ці не зарана я ўжо не магу больш? Ці не зарана я здаюся? Няўжо боль і шчасце знаёмыя мне толькі ў самай нізкай ступені, толькі ў разбаўленым стане?
29
"І з радасцю намалявалі б іх на нябеснай столі кедрам, акунуўшы яго ў Везувій…" – паводле верша Генрыха Гайнэ "Прызнанне".