Я не ўтойваю, што гэтае і падобныя адчуванні сяды-тады паўтараліся. Але ж ці можна пазбегнуць пэўных надвячоркавых гадзін, калі глядзіш за акно ў набіраючы сілу змрок ды яшчэ, магчыма, у няспешны дождж і робішся ахвярай журботных прыступаў? Ва ўсякім разе, было зразумела, што мая будучыня цалкам забяспечана. Я даверыў круглую суму ў 80 тысяч марак гарадскому банку, працэнты складалі – о, Бог, нядобрыя часы! – шэсцьсот марак за чвэрць года і дазвалялі мне, такім чынам, жыць прыстойна, забяспечваць сябе чытанкай, час ад часу хадзіць у тэатр – не выключаючы кроплі больш лёгкага правядзення часу.
Мае дні праходзілі і надалей сапраўды адпаведна ідэалу, які даўно ўжо быў маёй мэтай. Я ўставаў каля дзясятай гадзіны, снедаў і да паўдня бавіў час пры фартэпіяна ды за чытаннем літаратурнага часопіса або кнігі. Потым я шпацыраваў па вуліцы ўверх да рэстарана, у якім я бываў рэгулярна, палуднаваў і затым рабіў больш працяглы шпацыр па вуліцах, цераз галерэю, у наваколле, на Жаваранкаву гару. Я вяртаўся дадому і зноў працягваў ранейшы, як да паўдня, занятак: я чытаў, займаўся музыкай, бавіўся нават часам нечым падобным да жывапісу ці акуратна пісаў ліст. Калі пасля вячэры я не выпраўляўся ў тэатр ці на канцэрт, то бавіў нейкі час у кавярні, а перад сном чытаў газеты. Я лічыў, што дзень атрымаўся ўдалым і цудоўным, быў напоўнены зместам з дамешкам шчасця, калі мне за фартэпіяна ўдаваўся фрагмент, які здаваўся новым і прыгожым, калі я з чытання навелы, з разглядання карціны атрымліваў пяшчотны і ўстойлівы настрой.
Між іншым, я не праміну сказаць, што ў сваіх схільнасцях я браўся за справу з пэўным ідэалізмам і цалкам сур’ёзна імкнуўся надаць сваім дням па магчымасці найбольш "зместу". Я харчаваўся сціпла, меў, як правіла, толькі адзін касцюм; карацей кажучы, абмяжоўваў свае матэрыяльныя патрэбы асцярожна, каб яшчэ й быць здольным заплаціць высокую цану за добрае месца ў оперы ці на канцэрце, набыць літаратурныя выданні, наведаць тую ці іншую мастацкую выставу.
Але дні праходзілі, з іх складваліся тыдні і месяцы – сум? Я прызнаюся: не толькі кніга ў руцэ можа надаць сэнс шэрагу гадзін; між іншым, ты спрабаваў без усялякага поспеху імправізаваць на піяніна, ты сядзіш каля акна, паліш цыгарэты, і неадольна ў цябе закрадваецца пачуццё непрымання ўсяго свету і самога сябе; страх зноў апаноўвае цябе, агідны страх, і ты падхопліваешся і кідаешся наўцёкі, каб на вуліцы, з вясёлым торганнем плячыма шчасліўца, разглядваць прафесіяналаў і рабочых, якія духоўна і матэрыяльна для вольнага часу і ўцех папросту непрыдатныя.
IX
А ці здольны ўвогуле дваццацісямігадовы чалавек сур’ёзна верыць у канчатковую нязменнасць свайго становішча, нават калі гэтая нязменнасць толькі занадта верагодная? Шчабятанне птушкі, маленькі кавалачак блакіту неба, якая-небудзь палавінчатая і выцертая з памяці мара ноччу – усё гэта прыдатна, каб раптам нізрынуць у яго сэрца раптоўныя плыні адважных надзей і напоўніць яго ўрачыстым чаканнем вялікага, непрадугледжанага шчасця… Я бяздумна пераходзіў з аднаго дня ў наступны – сузіральна, бязмэтна, заняты той ці іншай малой надзеяй, калі справа была нават толькі ў дні выдання забаўляльнага часопіса, з энергічным перакананнем, што ты шчаслівы, а час ад часу зноў крышку змораны ад адзіноцтва.
Сапраўды, нярэдкімі былі і гадзіны, калі мяне ахоплівала нездавальненне з прычыны адсутнасці зносін і публічнасці, – а ці ёсць неабходнасць тлумачыць гэтую адсутнасць? Мне неставала хоць якой сувязі з добрым атачэннем і з першымі ці другімі коламі горада; каб зрабіць уражанне на залатую моладзь, што я гэткі сабе марнатравец жыцця, у мяне – далібог! – не хапала сродкаў, а з іншага боку – багема? Але ж я добра выхаваны чалавек, на мне чыстая бялізна і цэлы касцюм, і, ва ўсякім разе, у мяне не было жадання весці анархісцкія размовы з неахайнымі людзьмі за бруднымі ад выпівак сталамі. Коратка кажучы, не было пэўнага грамадскага кола, да якога я належаў бы несумненна, а знаёмствы, якія ўтвараліся тым ці іншым чынам самі сабою, былі рэдкімі, павярхоўнымі і прахалоднымі – я сам быў вінаваты, гэта я мушу прызнаць, бо і ў такіх выпадках трымаўся з пачуццём няўпэўненасці недзе на заднім плане і з непрыемным усведамленнем, што я нават бадзяжнаму мастаку не магу коратка, ясна і даверліва сказаць, хто я і што я.