З гэтага часу ён штовечар сустракаў яе ў сваёй адзежнай шафе і слухаў яе аповеды… колькі вечароў? Колькі дзён, тыдняў ці месяцаў прабыў ён у гэтым жытле і ў гэтым горадзе?.. А нікому не было б ніякай карысці, калі б ён пра гэта даведаўся. Каго б узрадавала гэтая нікчэмная лічба?.. А мы ведаем, што Альбрэхт ван дэр Квален шматлікімі дактарамі быў прысуджаны толькі да некалькіх месяцаў жыцця…
Яна распавядала яму… І гэта былі сумныя гісторыі, без суцяшэння, але яны траплялі як магутны цяжар на яго сэрца і прымушалі яго біцца павольней і лагодней. Часцяком ён забываўся… Яго кроў пачынала ў ім булькатаць, ён працягваў рукі, шукаючы яе, і яна не супраціўлялася. Але потым некалькі вечароў ён не знаходзіў яе ў шафе, а калі яна вярталася, то яшчэ некалькі вечароў нічога не распавядала, а потым павольна пачынала зноў, пакуль ён зноў не забываўся.
Колькі часу гэта працягвалася… хто ведае? Хто ведае, ці прачнуўся ўвогуле сапраўды Альбрэхт ван дэр Квален тым надвячоркам і ці падаўся ў незнаёмы горад; ці, можа, ён застаўся сонны ў сваім купэ першага класа і быў з неверагоднай хуткасцю перавезены цягніком Берлін—Рым цераз горы? Хто б з нас адважыўся з упэўненасцю і з усведамленнем сваёй праўды адказаць на гэтае пытанне? Гэтага абсалютна ніхто не ведае… "Гэта, мусіць, вісіць у паветры…"
Дарога на могілкі
Дарога на могілкі ішла тут заўсёды побач з шашою, заўсёды на пару з ёю, пакуль не дасягала мэты, гэта значыць, могілкаў. На другім баку ад яе спачатку знаходзіліся дамы, дзе жылі людзі, новабудовы прыгарада, дзе яшчэ ўсё нешта рабілі, а далей пачыналіся палі. Што да шашы, па баках якой раслі дрэвы, пакручастыя букі немаладога ўзросту, то адна яе палова была брукаваная, другая – не. Дарога ж да могілкаў была пасыпана тонкім слоем жвіру, што надавала ёй характар прыемнай сцежкі. Паміж імі цягнуўся вузкі сухі роў, зарослы травою ды лугавымі краскамі.
Была вясна, нават амаль ужо лета. Усё навокал усміхалася. Боскае блакітнае неба было скрозь завешана маленькімі, круглымі, густымі аблачынкамі, што былі ўсе ў белых камічных плямінках. Птушкі цвіркаталі ў буках, а над палямі блукаў лагодны ветрык.
Па шашы з недалёкай вёскі ў напрамку горада цягнулася падвода, яна адной паловай ехала па брукаванцы, другой – па незабрукаванай частцы дарогі. Фурман звесіў ногі з двух бакоў дышля і не вельмі ўмела насвістваў песеньку. У самым канцы воза сядзеў, павярнуўшыся да чалавека спінаю, рудаваты сабачка, які вочкамі над вострай мордачкай і з невыказна сур’ёзнай ды засяроджанай фізіяноміяй глядзеў назад на дарогу, па якой ён праехаў. Гэта быў непараўнальны сабачка, проста золата, вельмі забаўны; але, на жаль, ён да справы дачынення не мае, таму мы павінны пакінуць яго… Побач праходзіў узвод салдат. Яны ішлі з казармы непадалёк, тупалі, уздымаючы пыл, і спявалі. Яшчэ адна падвода цягнулася з горада ў напрамку вёскі. Гэты фурман драмаў, а на возе сабачкі не было, таму гэтая падвода не ўяўляе для нас ніякай цікавасці. Па дарозе ішлі два рамеснікі, адзін гарбун, другі – сапраўдны волат. Яны ішлі босыя, свае боты неслі за спінаю; дагнаўшы падводу, яны крыкнулі соннаму фурману штосьці прыязнае і пайшлі сваёй дарогай. Гэта быў умераны дарожны рух, які адбываўся без замінак і здарэнняў.
Дарогай да могілкаў ішоў толькі адзін чалавек; ён рухаўся павольна з апушчанай галавою, абапіраючыся на чорную кульбу. Гэтага чалавека звалі Піпзам, Лёбгот Піпзам, а не неяк інакш. Мы называем яго падкрэслена дакладна, бо надалей ён паводзіў сябе самым дзіўным чынам.
Ён быў апрануты ў чорнае, бо накіроўваўся да магілак сваіх блізкіх. На ім быў грубы выгнуты капялюш-цыліндр, выцерты да бляску сурдут, штаны, занадта цесныя, як і занадта кароткія, і чорныя, зусім заношаныя лайкавыя пальчаткі. Яго шыя, доўгая і сухая шыя з вытыркнутым кадыком, узвышалася над адкладным каўняром, які ўжо выцерся, на краях ужо нават разбухмаціўся, гэты адкладны каўнер. Але калі чалавек уздымаў галаву – а гэта ён рабіў час ад часу, каб упэўніцца, ці далёка яшчэ да могілкаў – то можна было ўбачыць яшчэ штосьці: рэдкі твар, несумненна, твар, які забудзеш ужо не так хутка.