У цудоўным апавяданні Тэфі «Переоценка ценностей» дзеці гуляюць у «дэмакратыю» і прыдумваюць свае правілы, адно з якіх: «Требуем переменить мораль, чтоб ее совсем не было. Дурак — это хорошо. И требуем полной свободы и равноправия для воровства и кражи, и пусть все, что считается нехорошо, считается хорошо».
У апавяданні гуляюць у гэта дзеці...
Дабро і зло — канстанты, якія не здольны змяніць ніякі час. Чалавецтва і выратавалася, і дажыло да нашых часоў толькі дзякуючы таму, шго неяк рознілі дабро ад зла, любілі адно і ненавідзелі другое. Ііншая справа — сапраўды адносіны да гэтых катэгорыяў могуць змяняцца і змяняюцца час ад часу ў цэлых народаў, але, па-першае, рэдка надоўга, пі-другое, як хутка ў грамадстве пачынае змяняцца мараль і дурань пачынае лічыцца «хорошо», так і жыццё гэтага граімадства не можа лічыцца нармальным – яно ўступае ў паласу смутных часоў.
* * *
На сваю першую кніжку «Гісторыя хваробы» я атрымаў чатыры лісты ад незнаёмых людзей. Магчыма, былі і яшчэ чытачы, але нічога новага для сябе з той кніжкі яіны не ўзялі, нічым асабліва яна іх не праняла, не ўзрушыла — так што сапраўдных чытачоў, якія прачыталі кніжку так, як хацелася мне, аўтару, якія напісалі мне пісьмы, дзякуючы, расказваючы пра сябе і задаючы розныя пытанні, было толькі чатыры. Калі ўлічыць, як апошнім часам «узрасла» цікавасць да беларускай кнігі, можна прыкладна падлічыць, колькі чалавек прачытае «Смуту» — адзін (я рабіў падлікі па тыражах, якія зменшыліся ў сярэднім у чатыры разы).
Адзін чытач... Адсюль назва заключнай часткі — «магчымы» (можа ж і гэтага не быць) і «чытач» у адзіночным ліку.
Цяпер час адказаць на пытанні:
— Дык ці варта ўвогуле выпускаць кнігу? Ці варта на аднога чалавека траціць паперу, уцягваць у выданне столькі людзей — ад рэдактараў, карэктараў, наборшчыкаў да бібліятэкараў, прадаўцоў і інш.?
Пытанне другое — на яго я адказваў, але толькі часткова:
— Раз ужо кніга выпускаецца, дык мастацкі твор павінен сам сказаць за сябе; што хаваецца за гэтай спробаю пісаць да сябе ж тлумачэнні — прэтэнцыёзнасць, псеўда-арыгінальнасць альбо проста мастацкая слабасць твораў?
I трэцяе:
— Калі твор сапраўды складаны, наватарскі і цяжка паддаецца разуменню — дык для чаго тады крытыка, гэты мост паміж чытачом (няхай сабе і адзіным) і творам?
* * *
Скажыце: а няўжо душа чалавечая, нават настрой — не вартыя любых затратаў на любыя паперы? «Спасая одного из малых сих, спасаешь Меня» — замест «спасая» можна падставіць і «помогая», сэнс не зменіцца. Але дзе гарантыя, што кніга сапраўды ратуе, сапраўды памагае? Вось гэтае пытанне непазбежна цягне за сабой другое, на якое пісьменнікі звычайна не вельмі любяць адказваць і якое не прынята (лічыцца няветлівым) ім задаваць:
— А для чаго я ўвогуле пішу?
Адказваць не вельмі любяць, але, несумненна, кожны пісьменнік для самога сябе адказ мае. Напрыклад:
– Бо мяне чытаюць.
– Для грошай, славы.
– Гэта мая прафесіія.
– Бо партыя загадала.
— Бо трэба, каб нехта пісаў, каб было што выдаваць...
Адзін мой знаёмы малады пісьменнік адказаў: «Папытай у вераб'я, чаго ён чырыкае».
Адказы гэтыя ўсе могуць быць шчырыя, але, вядома, далёка не поўныя. Яшчэ на пачатку нашага стагоддзя Талстой казаў (пра прозу Буніна, дарэчы): «Не разумею, няўжо яшчэ нехта чытае белетрыстыку, можа чытаць? Я думаю, усё гэта павінна хутка скончыцца».
А вось некалькі цяперашніх тыповых «чытацкіх» выказванніяў пра белетрызаваную прозу:
– Літаратура сваё аджыла, непатрэбна ніякая, тым больш беларуская.
– Ну, прачытаю, ну нават спадабаецца... Што далей? Бегчы рабіць так, як герой рабіў? Ад літаратуры няма карысці, а каб забіць час, лягчэй і цікавей глядзець тэлевізію.
I ці не самае распаўсюджанае:
— Пісьменнікі — гэта дармаеды, якія нічога не «производят» матэрыяльнага. Яны жывуць з працы іншых людзей.
Добры адказ на такое ў Вайновіча; ён адказваў шахцёру: «Я таксама не ем твой вугаль». Адказ моцны, але зноў-такі не поўны, бо настырны «абвінаваўца» дабярэцца да: «Вугалем паляць грубкі, пліты і розныя іншыя ТЭЦ, дзякуючы якім можна варыць есці і сядзець у цяпле». Вось тут трэба спытаць — а шафёр, які падвозіць шахцёраў да шахты? Кухар, бухгалтар, паштальён?.. Яны ўсе маюць дачыненне да шахцёраў, у прынцыпе, такое ж, як і пісьменнікі, бо, у рэшце рэшт, на шахту можна хадзіць пехам і насіць з сабою «тармазкі». Значыць, цэлая армія, куды большая за шахцёрскую (не будзем забываць, што і шахцёры працуюць на некага, у прыватнасці на пісьменнікаў, толькі ўскосна) служыць для зручнасці, для таго, каб шахцёру было лягчэй працаваць. Яны, салдаты гэтай арміі абслугі, раўнаважныя з тымі, каго абслугоўваюць: не павазі шафёр рабочага за дваццаць, трыццаць кіламетраў — шмат ён накапае свайго вугалю?