Але тата не паслухаўся. Сказаў на братавы ўгаворы, што млын яго абароніць, бо мука трэба ўсім — i сваім, i чужаніцам. Ускудлаціў мне валасы, паабяцаў прыехаць на Вялікдзень i два разы з саней азірнуўся. Болей я ні таты, ні мамы не бачыла і, відаць, спаткаюся з імі ўжо ў чыстцы ці на небе. Калі не засталіся яны ў сумётах на тых зімовых дарогах, якімі гналі полацкі палон у Масковію, то ўсё роўна наўрад вернуцца. Нешта не чуваць, каб хтосьці з нашых адтуль вяртаўся. Адзін полацкі ваявода Станіслаў Давойна праз чатыры астрожныя гады выкупіўся за дзесяць тысяч чырвонцаў, жонка ж ягоная, Пятронія з Радзівілаў, так i загавела душой на маскоўскіх харчах у няволі.
Праз месяц, як тата пакінуў мяне, людзі з маёнтка пана Корсака ўбачылі аднойчы ўначы на небе ў тым баку, дзе Полацк, крывавую паланіцу. Толькі на трэцюю ноч неба пагасла, a раніцой змораны конь прывёз па Вітаўтавым шляху ўчарнелага з твару чалавека, што, ссунуўшыся з сядла, адразу заснуў на руках у слугаў. Спаў цэлы дзень i цэлую ноч, a прачнуўшыся, папрасіў есці і, выпіўшы мёду-трайняку, нарэшце загаварыў.
Цар Іван здабыў Полацк пасля двух тыдняў аблогі і, парушыўшы абяданне, палоннымі абвясціў не адных вайсковых, a ўсіх палачанаў. Месцічаў рымскае веры стральцы пасеклі, юдэяў патапілі пад лёдам у Дзвіне i Валовай азярыне, a праваслаўных узяліся выводзіць у няволю.
У той дзень цётка Арына карміла мяне салодкімі наліснікамі i называла дачушкай, а я злавалася i казала, што няпраўда: маці маю завуць Агатаю, а бацьку — Цыпрыянам.
Мінуўся Вялікдзень, на Сёмуху патрусілі ў хаце падлогу пахкім аерам, а бацька па мяне ўсё не ехаў. Перад яблычным Спасам дзядзька Ціхамір сеў на свайго дэраша i вырушыў у той бок, адкуль узыходзіла сонца.
Не знайшоў ён у Полацку ні нашага млына, ні маіх бацькоў i сказаў, што буду я цяпер за дачку ім з цёткай Арынаю, якім сваіх дзяцей Бог не даў.
Адтуль сплыло шаснаццаць гадоў, а я дагэтуль памятаю смак сваіх слёз i печаных яблыкаў, якія тады ела. Плакала, але ела, бо надта ж любіла такія яблыкі, асабліва калі цётка Арына палівала ix ліповым мёдам.
Дождж цурболіць за скураю намёта, не даючы сабе ні хвіліны спачыну.
За ўсе дні аблогі сонца так i не выбліснула. Лужыны стаяць нават у сенатарскіх намётах. Яго мосць кароль i вялікі князь кажа, што дождж трапляе жаўнерам у кроў i робіць яе радзейшаю.
Па табары паўзуць чуткі, быццам залевы насылаюць нанятыя царом маскоўскія чараўнікі. Пяцёра з ix ужо разлучыліся з жыццём. А можа, гэта былі гэткія самыя чараўнікі, як той, якога ўчора злавілі каля свайго абоза палякі? Юста чула, як ён бажыўся, нібыта ніякі не царскі вядзьмак, а тутэйшы чалавек. I сапраўды, гаварыў чыста па-наску i да апопшяй сваёй хвіліны чытаў пацеры. Яго мосць Мікалай Дарагастайскі, едучы паўз абоз, спрабаваў заступіцца за нешчасліўца, ды палякі не паслухаліся поладкага ваяводы-кальвіна*. Праўда, пастанавілі абысціся без катаванняў — сцягнулі адным вузлом рукі з нагамі i ўкінулі ў Палату, каб сам Пан Езус разабраўся, дзе гэтай душы месца: у пекле ці ў раі...
* Кальвініста.
А на дварэ тым часам лінула як з цэбра, быццам сапраўды цвердзь нябесная раскалолася.
Зноў будуць захрасадь у глыбачэзнай гразі вазы з харчам i гінуць у балотах абозныя коні. Ніхто не памятае такіх коштаў на правіянт i фураж. Асьміну аўса прадаюць за дзесяць талераў, i хутка будуць купляць яго толькі каралеўскім каням. Вільня не можа прысылаць правіянту, бо замак Суша на Віленскім шляху яшчэ трымаюць маскоўцы. У руках у царскіх людзей застаецца i замак Сокал, адкуль вораг робіць вылазы на Дзісенскую дарогу. Сам кароль, апрача тага, што ядуць простыя жаўнеры, дазваляе сабе адно пару яек.
У табары пахне голадам. Кажуць, палякі паціху пачынаюць есці конскую падлу. Немцы-найміты, што звыклі ваяваць на ўрадлівых землях сярод багатых гарадоў, пакутуюць найболей i спрэс хварэюць на крываўку. Нашы, ліцвіны, трымаюцца стойка, але вытрываласцю пераўзыходзяць усіх вугорцы пана Каспара Бекеша. Ен днюе i начуе каля сваіх гарматаў, там есць, спіць i заўсёды ў такой небяспецы, што няраз бываў абпырсканы крывёю тых, хто гінуў побач.
Днямі ён прыязджаў да караля i прывёз мне барылку чырвонага вугорскага віна, якое добра піць у такое надвор'е гарачым, зварыўшы з цукрам, гваздзікай ды лаўровым лістам i абавязкова дадаўшы шчопаць цынамону. Твар у пана Каспара зжаўцеў, як стары пергамен. На пытанне караля пра здароўе сказаў, што ніколі не пачуваўся лепей i што ягоная пяхота рвецца на прыступ. Але маю душу сціснулі кіпці блашга прадчування — не так праз пергаменавыя лоб i шчокі, як праз некалі бяздонныя вочы пана Каспара, дзе я раптам убачыла зусім блізкае дно, гэткае ж, як некалі ў маладога пана Багуслава, майго першага нявенчанага мужа.