Я ўпершыню сустрэўся з такою бесчалавечнаю жорсткасцю. На волі ледзь не кожны дзень хадзіў каля гэтага будынка, таямнічы страх апаноўваў і тады, але не мог уявіць, якія жахі, якая жорсткасць і якое звярынае беззаконне пануе за яго сценамі. Баяўся толькі звар’яцець.
Праз некалькі дзён вар’ята ўсё ж падкінулі мне ў камеру. I каго? Таго самага Сяргея Шляхціча, пра якога ў мяне так настойліва дапытваўся следчы. Як толькі ўвялі яго, вочка ў дзвярах не заплюшчвалася: сачылі, ці сапраўды мы незнаёмыя. Мой новы сусед яшчэ не зусім страціў прытомнасць і ў хвіліны прасвятлення расказваў, што вучыўся ў вячэрнім педінстытуце і аднойчы ў свайго аднакурсніка Федзі Клімянка ўбачыў дыскусійны зборнік з артыкулам Троцкага, але чытаць не захацеў. Клімянка таго я ведаў здалёк, працаваў ён сакратаром рэдакцыі газеты «Піянер Беларусі» і вучыўся на вячэрнім літфаку. Адразу я не мог звязаць свой арышт з Клімянком і гэтым няшчасным хлопцам. А ён дзень і ноч шнураваў па камеры, нешта мармытаў, вочы гарэлі малінавым святлом. Ён будзіў мяне і плакаў, бажыўся, што не вінаваты, казаў, што ў сяле адзінокая маці толькі і спадзявалася на яго, а цяпер сыдзе слязьмі і аддасць богу душу. Ён біўся галавою аб сцяну і крычаў: «Мамачка, я ж не вінаваты! Мамачка, даруй! Федзя, што ты нарабіў?»
Відаць, пераканаліся, што мы незнаёмыя, і хутка забралі з камеры майго «чокнутага» цёзку, а мяне тыдзень нікуды не выклікалі. Адзінота не меншая пакута — думкі могуць давесці да вар’яцтва. Я пачынаў здагадвацца, чаму мяне дапытвалі пра Клімянка, пра яго знаёмых і абвінавачвалі ў трацкізме. I толькі амаль праз год, пры заканчэнні следства, зразумеў усё. У даўжэзным спісе сваіх «знаёмых» арыштаваны ў пачатку восені сакратар «Піянера Беларусі» Клімянок назваў усіх пісьменнікаў, каго толькі ведаў у твар, у тым ліку і мяне.
Рэдакцыі піянерскіх выданняў былі ў доме № 25 на Камсамольскай вуліцы, змяшчалася там і бухгалтэрыя выдавецтва «Чырвоная змена». Амаль усе пісьменнікі часта заходзілі туды. Клімянок іх ведаў у твар і на следстве назваў сваімі знаёмымі. Разам з Клімянком стыль-рэдактарам працаваў Анатоль Зіміёнка, вядомы як гумарыст Дзяркач.
Недзе ў вёсцы на Жлобіншчыне Клімянок знайшоў зборнік з артыкулам Троцкага, прывёз у Мінск і паказаў таварышам па інстытуце. Неўзабаве пра гэтае рэдкае выданне даведаліся ў шэрым доме на Савецкай вуліцы, арыштавалі ўсіх, хто яго толькі бачыў. Узнікла версія, што раскрыта трацкісцкая арганізацыя. Але ў пастку трапілі толькі жаўтаротыя юнакі. Не салідна. Патрэбен лідэр. Успомнілі старога Зіміёнку з нейкім цьмяным мінулым. Вось і знаходка! Першае пытанне кожнаму арыштаванаму: «Назавіце бліжэйшых сяброў і знаёмых». Тры-пяць прозвішчаў следчых не задавальнялі. Давай, давай чым больш, называй усіх, каго ведаеш. Клімянок і назваў усіх пісьменнікаў, хто толькі заходзіў у рэдакцыю і бухгалтэрыю. «Вось і буйная трацкісцкая арганізацыя». А пісьменнікі заўсёды народ ненадзейны. I пачаў «чорны воран» кожную ноч запаўняць камеры «амерыканкі» і сутарэння беларускімі празаікамі і паэтамі. Тыя называлі сваіх знаёмых. «Арганізацыя» разрасталася.
Усіх арыштаваных напачатку абвінавачвалі ў трацкізме. Але колькі ні біліся следчыя, амаль ніхто не ведаў Клімянка і яго сяброў, не меў, хоць бы прыблізна, дачынення да трацкізму. Версія рушылася, а выпускаць не выпадала, каб не было браку ў рабоце.
Перапынак у допытах мяне абнадзеіў, але дарэмна. Ноччу выклікалі зноў. Даўгаленка моўчкі перабіраў у шуфлядзе нейкія дакументы. Разгарнуў і паказаў мне білет Саюза пісьменнікаў. «Пазнаеце?» — «Няўжо і Цішка Гартны?» — «Тут, тут ваш правадыр. Ну, цяпер не адкруцішся. Мы думалі, трацкіст, а ты контррэвалюцыйны нацыяналіст. I запомні: дзверы ў нас адчыняюцца толькі ў адзін бок. Ёсць чалавек, будзе і справа. Гэты ваш ідэйны кіраўнік, — ён патрос білетам з карткаю Гартнага, — і разлічваў на такіх жаўтаротых. Вы павінны быць удзячны, што мы ізалявалі вас да таго, як маглі зрабіць цяжкія злачынствы.
А цяпер давайце сумленна расказваць пра сваю контррэвалюцыйную нацыяналістычную дзейнасць. Сумленна прызнаецеся, дапаможаце следству, два-тры гады праверым у працоўнай абстаноўцы, і вернецеся да ранейшай працы, не раззброішся, разатром і размажам па сценцы, і знаку не застанецца».
Так мяне перакваліфікавалі. Следства цягнулася год. Мяне кідалі з «амерыканкі» ў турму, з турмы зноў у адзіночку, мяняліся следчыя, а песня была адна і тая ж. Я адчуваў, што недзе тут мае інстытуцкія сябры, мне зачытвалі нейкую неверагодную лухту: сустрэча некалькіх сяброў з пляшкаю віна ператваралася ў контррэвалюцыйнае зборышча і змову. Вельмі напіраў следчы на сувязь з акадэмікам Замоціным. Яго дачка Таня, студэнтка-філолаг, запрасіла некалькі хлопцаў і сваю сяброўку з нашай групы да сябе ў госці. Для нас гэта быў вялікі гонар. Мы часам заходзілі да любімага прафесара на кансультацыю, а ў госці трапілі ўпершыню.