На этот вопрос можно было бы отметить в том смысле, что сам факт политического господства германцев способствовал тому, чтобы римляне переняли у них многие слова, имевшие эквиваленты в латыни, или — еще более яркий пример — взяли на вооружение их диковинные имена, одно время почти полностью вытеснившие их собственные. Но могут быть и другие объяснения, связанные с особенностями самой римской правовой терминологии. На мой взгляд, таких объяснения два, и они тесно связаны. Во-первых, классическая римская юриспруденция так и не выработала единого понятия о собственности: дихотомия dominium — proprietas осложнялась расширительным употреблением термина possessio, не говоря уже об архаических понятиях типа mancipium. Это обстоятельство не могло не привлечь внимания к чужому, но более однозначному термину. Во-вторых, ни dominium, ни proprietas (в отличие от possessio) не обозначали собственность как конкретный объект, характеризуя не вещь, а право на нее. Между тем, в юридически упрощенном мире раннего средневековья, видимо, ощущалась потребность в термине, переносящем представление о праве на саму вещь. Эту нишу и заняло слово alod. Во всяком случае, в большинстве раннесредневековых текстов оно означает именно вещь — чаще всего, конечно, земельное имущество. Налицо восприятие не германского института, а германского термина, серьезно переосмысленного[3707].
В изучаемом регионе аллодом далеко не всегда называли свободную, ничем не ограниченную и не обусловленную собственность, противостоящую феоду или крестьянскому держанию. Конечно, есть немало текстов, где аллод четко отличается от феода (или бенефиция), в частности, где говорится о превращении феода в аллод[3708], но, как правило, смысл этого слова совсем другой. Так, аллодом называется земля унаследованная (кстати, не только от отца, но и матери)[3709], в противовес благоприобретенной — будь то покупка, распашка нови или пожалование[3710]. Однако оно было применимо и к благоприобретенной земле[3711]. В других случаях "аллод" понимается как недвижимое имущество, отличаемое от движимого, которое в таком случае именуется aver, facultas, res и т. д.[3712], и даже как возделываемая земля, отличаемая от других участков, приносящих доход[3713]. Но едва ли не чаще alodis — это конкретный земельный объект, безотносительно его юридического статуса, имеющий определенное местоположение[3714], четкие границы[3715], хозяйственную специализацию[3716] и название[3717]. Порой слово alodis само превращается в топоним[3718]. Поэтому можно было сказать, что такой-то аллод (т. е. географически определенный комплекс земель) некто "имеет в феоде"[3719]. А иногда под "аллодом" понимается вся совокупность владений данного человека, независимо от статуса и способа приобретения, включая феоды[3720].
В южнофранцузских текстах слово "аллод" присутствует в разных модификациях: alodis[3721], alod[3722], alodium[3723], alaudium[3724], alos[3725]. Стремясь подчеркнуть, что речь идет о "настоящем" аллоде, писцы начиная с X в. все чаще употребляют словосочетания типа: alodium proprium[3726], alodium liberum[3727], alodium francum[3728], в дальнейшем — еще более замысловатые: proprium sempiternum[3729], legale et proprium[3730], proprium et liberum[3731], francum et liberum[3732], liberum et absolutum[3733], liberum et purum[3734] и т. д. Искали и другие лексические средства, способные передать представление о полном праве на имущество, например при помощи словосочетаний alodis и jus[3735] или alodis и potestas[3736]. Синонимом термина alodis иногда выступает слово hereditas[3737], подчас с определением propria[3738], а также выражение jure hereditario, которым подчеркивалось, что контрагент является правомочным обладателем отчуждаемого имущества[3739]. Вопреки буквальному смыслу, это слово необязательно означало унаследованное имущество[3740]; показательно, что оно применялось и к имуществу церкви[3741]. Как и аллод, hereditas локализуется географически[3742]. Но в этом значении оно употребляется сравнительно редко — возможно, потому, что его продолжали использовать в первичном смысле, для обозначения наследства и наследственной массы[3743]. Еще реже используется ученый термин patrimonium[3744]. Мысль о наследственном характере отчуждаемого имущества можно было выразить также не прибегая к терминам alodium или hereditas[3745].
3707
Поэтому встречающиеся в литературе характеристики Южной Франции как "района с высоким процентом аллодиальных землевладельцев" (
3708
Roussillon, 10 (а. 959): quantum vero habeo… sive alodem, sive fevum, sive compra; Gellone, 174 (a. 984): dare nec vendere nec alienare, nec a fevum nec ad alodem… non possit; HGL, V, 202 (ca. 1034): neque de suos alodes, neque de suos fevos; Marseille, 437 (a. 10101040): facimus donationem… ex aliqua parte alodis nostre sive ex beneficio nobis per parentum nostrorum successione collato; 731 (a. 1075): si fevum donaverint, ego eis ut sancto Victore libere dare possint, de ipso fevo alodem facio; Béziers, 103 (a. 1097): localem… quod est in allodio Sancti Nazarii, in fevo Rainardi Salomonis; Gellone, 156 (a. 1100–1102); Silvanès, 14 (a. 1140); 201 (a. 1158); La Selve, C 10 (ca. 1160); Nonenque, 21 (a. 1173): dono… alodem totum videlicet integre et terciam partem fevi et omne beneficium; Bonnecombe, 294 (a. 1215): in manso de Cropfol… quicquid est in nemore, alodio, feudo, vicaria et benefitio.
3709
Marseille, 83 (a. 781): qui michi de alode parentorum meorum obvenit; HGL, V, 50 (a. 924, Narbonne): de alode nostro… qui michi advenit ex parte mei genitoris nomine Franconis et meae genetricis nomine Ersindis; Gellone, 129 (a. 996–1031): aliquid de alodem meum, quod michi evenit ex parte matris mee; Aniane, 61 (a. 873 vel 875); Apt, 4 (a. 890); Nimes, 136 (a. 1043–1060); Béziers, 78 (a. 1069), etc.
3710
HGL, II, 169 (a. 868): Bera comes habuit ipsum alodem ex comparatione vel alode parentorum suorum; Eixalada-Cuixà, 35 (a. 875): quod nulla hereditas expertinere debebat per alode vel per ruptura; HGL, V, 31 (a. 906): quantum Aifredus comes et ego suprascripta Adalindes ibidem habuimus tam de alode quam de ex comparatione; Nimes, 84 (a. 988): dono., de alode vel de conquisto; HGL, V, 312.2 (ca. 1074): alodem nostrum qui mihi Rogerio advenit per alodem sive per aprisionem vel condirectionem parentum nostrorum.
3711
Toulouse, 336 (а. 966): donamus alodem nostrum que nobis advenit per atractum scripturarum; Béziers, 37 (a. 975): alodem… qui nobis advenit per comparatione; HGL, V, 146 (a. 988): dono ipsos alaudes qui mihi advenerunt per meum beneficium vel qualecumque voce; Aniane, 292 (a. 990): advenit michi ipse alodes ex donatione uxoris mee; 111 (a. 996–1030): advenit michi ipsa alodis de comparatione.
3712
HGL, V, 109 (ca. 960, Toulouse): de omnibus rebus meis acquisitis, tam de alodibus quam de rebus mobilibus; 126 (ca. 972, Toulouse): aliquem alodem meum aut aliquam substantiam meam; Béziers, 56 (post a. 1010): breve… de servis atque alode; Roussillon, 41 (a. 1046): ipsum mansum ubi Ermemir Petrus habitat cum alodis et res que ad ipsum mansum pertinet.
3713
Nimes, 209 (a. 1108–1137): sive in decimis, sive in alodio, sive in cimiterio, sive mutas.
3714
Béziers, 48 (a. 990): commutavimus vobis propter alium alodem, que est unus campus et curte una; Apt, 64 (a. 1010–1032): est ipse alodis in comitatu Attense, in villa quae dicitur Calvicies; Marseille, 406 (a. 1035): situsque est alodis… in territorio Montis Justini.
3715
Nimes, 149 (a. 1064): de oriente conlaterat in nostro alode; Agde, 114 (a. 1077): de altano habet dextros VII et infrontat in alode de nos donatores; Béziers, 114 (a. 1110): unam meam semodiatam de alode.
3717
Eixalada-Cuixà, 2 (a. 843): de ipso alaude qui dicitur Basone; La Grasse, 49 (a. 923): alodem meum qui vocant Ribassaltas; HGL, V, 65 (a. 936, Eine): alode nostro que vocant Miralias; Eixalada-Cuixà, 90 (a. 962): alode quod vocant Lar; 92 (a. 965): alodem de Terteliano… alodem de Fenestredo… alodem qui dicunt Angulos; HGL, V, 126 (ca. 972): cum alode que vocant Cabannes; Lézat, 583 (a. 974): alodem que vocant ipsum Hermum; Béziers, 49 (a. 990): alodem quem vocant Rivotorto; HGL, V, 164 (ca. 1005); Lézat, 307 (a. 1028), etc.
3718
Lézat, 371 (a. 983): de alia parte ajacit in terra Alodiane; Marseille, 315 (ca. 1050): locb ubi dicunt Alodis; Lérins, I, 34 (f. s. XI): in alio loco quem nominant Alos.
3719
HGL, V, 111 (a. 961): illo alode de Limanico quod Grimaldus habet a feo; Béziers, 76 (a. 1068): ipsam vineam… qui est alodis Sancti Genesii quam acaptavimus per fevum; Gellone, 128 (a. 1051–1074): hunc alodem tenent ad fevum; Lézat, 1096 (a. 1079): donamus… ipsum alodem que vocant Verzil a fevo; Douzens, A 70 (a. 1142): qui predictum alodem de nobis tenent per feudum.
3720
Lérins, I,155 (a. 1056): medietatem terris meis quas in alode et in feodo habeo… et istum meum totum alodem in omnibus et integro dono…
3721
Agde, 223 (а. 922); Nimes, 61 (а. 961); Conques, 18 (а. 1013); Marseille, 112 (а. 1056).
3724
Eixalada-Cuixà, 70 (а. 947); HGL, V, 154.10 (а. 994); 186 (а. 1027); 194 (а. 1030), etc.
3725
HGL, V, 142 (а. 987, Albi): meus alos… ad alo; Nimes, 148 (a. 1043–1060): mansum qui est meus alos; Marseille, 1086 (ca. 1080): los alos delhs omines.
3726
HGL, V, 62 (a. 934, Eine); 102 (a. 957, Albi); Nimes, 57 (a. 959); Lézat, 1523 (a. 961); Béziers, 31 (a. 969); Marseille, 72 (a. 977); Gellone, 21 (a. 1002), etc.
3728
Marseille, 389 (ca. 1070); HGL, V, 535.2 (a. 1138): pro alo franc; Agde, 382 (a. 1196).
3735
Béziers, 18 (a. 931): dono… omnem alodem meum proprio juris mee, qui michi exvenit ex donatione; Marseille, 432 (a. 1055): dono… de meo hereditario jure atque alode; 805 (a. 1116).
3736
HGL, V, 77 (a. 942, Albi): concedo… totum alodium et totam potestatem et dominium de praedicto honore de Brucia et de Villanova.
3737
HGL, II, 168 (a. 866, Roussillon): vindo vobis alodem meum… sic vindo vobis omnem hereditatem meam, qui michi advenit de parentorum meorum; Lézat, 371 (a. 983): per alode… ajacit ad ipsa hereditate; 287 (a. 1017): alodem meum… et habeant ipsam hereditatem; Marseille, 767 (ca. 1030): de omni hereditate et alode meo; 432 (ca. 1055): de meo hereditario jure atque alode; 1073 (a. 1056): est ipse alodis sive ipsa hereditas in territorio Massiliensi; Apt, 115 (a. 1113): meam quidem haereditatem et alodium meum dedi; Agde, 250 (a. 1157): pro alodio de propria hereditate mea.
3738
Béziers, 12 (a. 900): de proprio hereditatis mee… medietatem quam ibi possideo; Gellone, 382 (a. 1029): ex nostra propria hereditate; Marseille, 761 (ca. 1040); 278 (a. 1068), etc.
3739
Gellone, 278 (a. 913): jure hereditario largimus; Marseille, 101 (a. 1033): donamus aliquid de alode nostro qui nobis jure hereditario parentum nostrorum obvenit; Lérins, I,113 (a. 1026–1048): dono ex jure meo hereditario; La Grasse, 166 (a. 1101); Mas d'Azil, 18 (a. 1135).
3740
Lérins, I,40 (а. 1030–1044): aliquid de hereditate nostra que nobis ex donatione Guilelmi comitis advenit.
3741
Béziers, 17 (a. 918): ad potestatem et dominium et hereditatem Sancti Nazarii; Marseille, 743 (a. 1035): cum omni hereditate ipsius ecclesie.
3742
HGL, V, 130 (a. 978): ipsa mea hereditas de Vidiliano; Apt, 70 (a. 1030–1040): est illa haereditas in comitatu Aptensi non longe a civitate ad septentrionem, hoc est in villa Interrivis; Lézat, 1071 (ca. 1060): de parte altano ajacit ad isto conparatore in illius hereditate; Marseille, 721 (a. 1038); 1068 (a. 1046); 343 (ca. 1060), etc.
3743
HGL, V, 109 (ca. 960, Toulouse): post suum discessum remaneat cui alia hereditas successerit; Marseille, 341 (a. 1074): omnem illam hereditatem atque porcionem quam habuit Ingiliannus episcopus, avus eorum.
3745
Apt, 36 (a. 986–987): res juris mei quae mihi ex progenie parentorum legibus obvenerunt.