Выбрать главу

Процесс превращения бенефиция в полноценный юридический институт хорошо изучен на материале королевского законодательства и других источников северогалльского происхождения[3760]. Данные южногалльских источников докаролингского и раннекаролингского времени недостаточны для обобщений (тем более что картину затемняет широкое употребление слова "бенефиций" в его первичном значении[3761]), но в целом подтверждают вывод о сочетании бенефициальных связей с вассальными и о постепенном вхождении бенефиция в систему имущественных правоотношений. Эти данные касаются в основном королевских[3762] и церковных[3763], а также графских[3764] бенефициев. Сведения о бенефициях, данных частными лицами, редки; примером могут служить бенефиции испанских апризионариев[3765]. Этот институт был достаточно характерен для среды мелких вотчинников и крестьян, служа инструментом вовлечения их в зависимость[3766], а также — это особый вопрос — для клириков. Право отдавать землю в бенефиций считалось одной из характеристик "полного права" на вещь[3767]. В целом, однако, есть основания полагать, что условное землевладение складывалось в Средиземноморской Франции на иных, нежели бенефиций, правовых основаниях. Показательно, что даже королевские пожалования южнофранцузской знати делались преимущественно в форме аллодов, обусловленных отношениями личной верности[3768].

Возникнув на периферии правового поля, в общем-то, как квазиюридическое понятие, бенефиций постепенно вошел в круг собственно правовых понятий, притом понятий частного права, в связи с чем встал вопрос о его соотношении с ними. На этот счет не было четкого мнения. Бенефиций сближали и с владением, и с узуфруктом[3769], и с прекарием[3770], но достаточно последовательно отличали от собственности[3771]. Напомню, что с помощью понятия "бенефиций" пытались определить правовую природу другого института, чуждого римскому праву, а именно aprisio; земли испанских переселенцев, полученные от короля, иногда квалифицируются как бенефиции и обусловлены обычной в таких случаях службой, их превращение в proprietas санкционируется особым распоряжением[3772].

Введение в обиход термина "феод" не означало автоматически возникновение нового института, принципиально отличного от бенефиция. В документах X–XII вв. слова beneficium и fevum сосуществуют, притом нередко выступают как синонимы или же, употребленные вместе, образуют плеонастические конструкции[3773]. Первое было более ученым, второе стояло ближе к разговорной речи, свидетельством чему его романские формы: feus, feuz, feo[3774]. В некоторых местностях предпочитали слово "бенефиций". Так, в Ниме оно еще на рубеже XI–XII вв. занимает место слова "феод" в формуле запрета отчуждать передаваемое в дар имущество[3775], в ряде районов Прованса, вместо ожидаемого словосочетания "аллод и феод", мы находим "аллод и бенефиций"; в частности, речь идет о преобразовании бенефиция в аллод[3776]. Встречаются также более сложные конструкции, особенно характерные для документов на вольгаре, содержащие не два, а сразу три термина: "аллод", "феод" и "бенефиций", иногда с добавлением терминов bailia и vicaria, и призванных передать представление о совокупности всех мыслимых прав на данное имущество[3777].

Применительно к изучаемому региону, хрестоматийное представление о том, что, в отличие от бенефиция, феод был наследственным имуществом, нуждается в корректировке. Насколько позволяют судить источники, это верно лишь начиная со второй четверти XI в.[3778], притом далеко не всегда[3779]. С другой стороны, как свидетельствует опыт испанских переселенцев, бенефиций нередко также передавался по наследству, во всяком случае де-факто[3780]. Сходным образом, феод нельзя безоговорочно считать более техническим термином, обозначающим конкретный институт, — в отличие от бенефиция, под который подпадали разные институты. В этом суждении немалая доля истины, однако источники убеждают в том, что, хотя и в меньшей мере, термин "феод" также неоднозначен. Отличие феода от бенефиция заключалось, скорее, в существенно большем упоре на личные отношения сеньора и вассала, на клятву верности и оммаж. Хотя вассалитет XI–XII вв. генетически связан с вассалитетом эпохи первых Каролингов, ему присуща гораздо большая степень институциализации, в частности, более разработанный ритуал и более развитая идеология[3781]. Собственно правовые различия между бенефицием и феодом на южнофранцузском материале не просматриваются.

вернуться

3760

См.: Капранова Е.Ю. Роль каролингских капитуляриев в формировании феодальной собственности. — Вестник МГУ, 1993, История, No. 1, с. 29–41.

вернуться

3761

Так, бенефицием могли назвать любое дарение в пользу церковного учреждения (например: Gellone, 275, а. 1149) и его имущество в целом. См.: HGL, II, 197 (а. 877, диплом Карла Лысого церкви Вивье): ecclesias… cum suis beneficiis; Apt, 81 (a. 1049–1077): ecclesiam… cum omnibus beneficiis suis; Lérins, I,214 (a. 1113): ecclesiastica beneficia; Gellone, 493 (a. 1134): ego Guillelmus abbas… dono tibi fraternitatem et participationem tocius beneficii monasterii nostri, sicut imi ex fratribus nostris monachis in vita tua et in morte. Cf.: Lézat, 1071 (ca. 1060): dono… in helemosinis vel in beneficiis fratrum; 267 (a. 1085–1096): omnia beneficia altaris medietatem dono; 304 (a. 1139): in omni mercede et beneficio monachorum.

вернуться

3762

Conques, 460 (а. 823): mansellos Шов qui sunt in ipsa valle de ratione sanctae Mariae Laudunense que Bertrandus dominicus vassus per regia potestate vel gubernatore sanctae Mariae in beneficio habet; HGL, II, 98 (a. 840); 105 (a. 844): in jus beneficiarium; Provence, 59 (a. 921), etc.

вернуться

3763

HGL, II, 66 (a. 824, Arles): dedisset ex rebus episcopatus sui de beneficio videlicet predicti Leibulfi eidem Leibulfo ad suum proprium ad habendum; 72 (a. 826, Caunes): recognoscimus nos homines qui habitamus in villas Combalito et Castaniarias… quia sumus habentes villas ubi nos habitamus… per beneficium hoc habuimus de domno Johanne abbate; Aries, 214 (a. 874); 241 (à. 902–920); 261 (a. 961); 275 (ante a. 993); 281 (a. 981). Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 143–145.

вернуться

3764

HGL, II, 98 (a. 840); 169 (a. 868).

вернуться

3765

HGL, II, 144 (a. 854): Karolus gratia Dei rex… concedimus ad proprium quibusdam fidelibus nostris, id est Sumnoldo et Riculfo Gotis, res quasdam nostrae proprietatis, quas ipsi hactenus per aprisionis jus habuisse cognoscuntur… cum eisdem rebus, quas ex ipsis aprisionibus avus eorum et genitor Sunvildus et Hadefonsus quibusdam hominibus beneficiario jure habere permisse sciuntur.

вернуться

3766

HGL, II, 72 (a. 826): per beneficium hoc habuimus de domno Johanne abbate; 85 (a. 834); 144 (a. 854): cum eisdem rebus, quas ex ipsis aprisionibus avus eorum et genitor… quibusdam hominibus beneficiario jure habere permisisse sciuntur; La Grasse, 26 (a. 865): venit Elias abbas et adtraxit ibidem omines ad abitandum per beneficium suum; HGL, II, 189 (a. 875): si… probare potuissem ut saepedictus locus per beneficia vel adprisionem comiti regalem servitium persolvi debeat; Apt, 102 (ca. 1064): cum una parva domo que est in… cum alio meo beneficio quod Deus illi dederit; Marseille, 145 (ca. 1090): sciendum quia in his vineis dono solummodo beneficium; Nimes, 202 (a. 1114): donamus… unum mansum in quo visi sumus manere… de oriente confrontât in beneficio de nobis donatoribus.

вернуться

3767

HGL, II, 182 (a. 872): licentiam… vendendi, commutandi, cedendi, beneficiendi; Apt, 10 (a. 906): licentiam dandi, vindendi, cedendi, donandi, commutandi seu praestum beneficium largiendi; Marseille, 169 (a. 1000): faciant ipsi monachi de ipsas vineas quicquid benefacere vel ministrare, id est abendi, tenendi, comutandi bene… successoribus derelinquendi.

вернуться

3768

HGL, II, 77 (a. 829): concessimus ad proprium cuidam fideli nostro Sunicfredo quandam villam juris nostri; 84 (a. 833): Wimar vassalus noster suam exequendo fidelitatem ad nos veniens petiit pietati nostrae ut ei et fratri suo, Radoni nomine, tale concederemus privilegium, quatinus res quas genitor eorum per concessionem patris nostri Caroli… trahens ad villam construxit… proprietario jure concederemus ad habendum suisque posteris in hereditate; 101 (a. 842): Miloni fideli nostro concedimus quosdam res juris nostre jure proprietario ad possedendum; 81 (a. 832); 86 (a. 834); 103 (a. 843); 105 (a. 844); 134 (ca. 848); 141 (a. 853); 151 (a. 859); 153 (a. 859); 157 (a. 861); 194 (a. 877).

вернуться

3769

Nîmes, 200 (а. 1114): beneficium autem nobis donatoribus retinemus et successoribus nostris de ipsa terra.

вернуться

3770

HGL, V, 21 (a. 898): ibique fuerunt ipsi homines de villa Ranesildis et taliter dixerunt et recognoverunt, quod ipsas terras unde intentio aderat, per triginta annos, sed ex amplius per beneficium de ipsos abbates sancti Joannis vel pro precario tenuerant et ipsas decimas vel terra meriti ad ipsa casa Dei… donatas habebant.

вернуться

3771

HGL, II, 152.1 (a. 859): dari jussimus beneficium nostrum ad proprium, quod retinebat genitor ejus… per nostrum beneficium, ad jus proprium habendas concedimus; 169 (a. 868): legibus convincere possis ut per triginta annos quiete ordine fuisset beneficius.et proprius non debuisset esse de ista Anna; Marseille, 437 (a. 1010–1040): facimus donationem… ex aliqua parte alodis nostre sive ex beneficio nobis per parentum nostrorum successione collato. См., впрочем: HGL, V, 166.1 (a. 1066, Narbonne): excambiamus… alodem vel beneficium nostrum… qui nobis advenit de patre nostro Guadaldo et ad pater noster advenit per donationem Aladais vicecomitissa et filiis suis…

вернуться

3772

HGL, II, 90 (a. 836): villa mea ubi vocant Sancte Mariae quae ego ad beneficio retineo; 132 (a. 847); 135 (a. 849); 144 (a. 854).

вернуться

3773

Conques, 340 (a. 961): nec vendere, nec concambiare nec beneficiare nec a feo donare licentiam non habeat; Nimes, 132 (a. 1043–1060): aliam medietatem habeatis ad fevum et ad beneficium, propter uncia una de auro; Marseille, 423 (a. 1048–1061); HGL, V, 278 (a. 1067, Narbonne): habemus autem praedictum fevum et omnia ad illud pertinentia per vestrum beneficium; Maguelone, 15 (a. 1091); Nimes, 170 (a. 1080–1096); Gellone, 508 (a. 1153).

вернуться

3774

HGL, V, 100 (a. 956, Nimes): cujus erat feuz; 111 (a. 961, Rodez): habet a feo; Béziers, 36 (a. 972): tenes in feo; Marseille, 166 (a. 1044): istos feus; Nimes, 128 (a. 1043–1060); Marseille, 389 (a. 1070): tenebant a feu; 528 (ca. 1075), etc.

вернуться

3775

Nimes, 181 (а. 1080–1096): si est ullus de ipsa communia qui tollere voluisset aut donare aut ullum hominem per beneficium faciat; 190 (a. 1107): аналогично. Cp.: 120 (a. 1020), где речь идет о феоде.

вернуться

3776

Marseille, 437 (а. 1010–1046): est ipse alodis et beneficium in comitatu Aptensis civitatis; 432 (ca. 1055): est ipse alodis et beneficium in comitatu Cabellico, in territorio Agoldi, circa ipsam ecclesiam sancti Domnini; Lérins, I, 12 (a. 1094): si quis vero in eodem castro vel in eadem valle honorem ab ipso tenebat, sive alodis sive beneficii, supradicto monasterio donare voluerit, ego Fulco Dodonis ad proprium alodem dono et confirmo.

вернуться

3777

HGL, V, 186 (a. 1027): tam per alaudem nostrum quam per fevum sive.per bajoliam, quem modo tenemus; Gellone, 294 (a. 1080): per fevum sive per baiUam vel per vicariam in jam dicto alode; 430 (a. 1106): totam nostram partem ad alodem et fevum et beneficium in hominibus et feminis, in heremis et culturatis; 404 (a. 1098–1119); 414 (a. 1098–1119); Brunei, 1.1,79 (a. 1157, Albi): vendet la capmasura de l'Anel per feu et per alo e per benefidi e per vegaria; 103 (a. 1164, Rodez); 135 (a. 1172, Rodez); Gellone, 234 (s. a.): Sit notum cunctis quod hec sunt que pro certo Sanctus Stephanus de Larzago habet in parrochia sua: el mas della Gleiza feu et alo et benefidi, etc.

вернуться

3778

Arles, 385 (ca. 1030): ipse fevus… ei advenit ex patrimonio sue uxoris… erat enim ex episcopali beneficio; Marseille, 167 (a. 1041): reddimus feus, quos tenuerunt patres nostri; Maguelone, 6 (a. 1055): excepto fevo filiorum Gaucelini et Riculfi; Nimes, 129 (a. 1043–1060): feus de infantes Bligerii condam; Marseille, 341 (a. 1074); HGL, V, 285 (a. 1069, Cuixà): fevum ergo que teneo de senioribus meis relinquo ad fratrem meum; Gellone, 399 (a. 1082): fevum quem filii Rigaldi de Balma tenent; Aniane, 312 (a. 1060–1108): sit hoc fevum meum vel de infantibus meis vel de illis cui ego dimisero.

вернуться

3779

HGL, V, 111 (a. 961): illo castello de Parisio teneat Malbertus a feo de Hugone et de Ermengaudo dummodo vivit; 126 (ca. 972): mansum quae Gaufredus tenet ad fevum in vita sua; Marseille, 617 (a. 1064–1079): fevum, quod tenent per nos in vita sua.

вернуться

3780

См. также: HGL, V, 166.1 (a. 1066, Narbonne): alodem vel beneficium nostrum… qui nobis advenit de patre nostro Guadaldo et ad pater noster advenit per donationem Aladais vicecomitissa et filiis suis…

вернуться

3781

Этот вопрос хорошо изучен, в частности Э. Манью-Нортье. Отмечу также диссертацию Э. Дебакс и еще не опубликованные материалы конференции в Конке (1998 г.), посвященной феоду. Из общих работ см.: Flori J. L'idéologie du glaive. Préhistoire de la chevalerie. Genève, 1983; idem. L'essor de la chevalerie (XI–XII siècles). Genève, 1986.