Выбрать главу

Передать имущество можно было не только ad alodem или ad proprietatem, ad alodem proprium, но и ad proprium[3840], ad jus proprium[3841], ad dominium proprium[3842] и т. д. В ходу были и другие, трудно переводимые выражения: передать de mea jure in jure vestra[3843], de meo jure in vestram potestatem ad proprium[3844], de meo jure in vestro dominio[3845], de mea potestate ad vestrum dominium[3846], de meo jure et dominacione[3847], in dominio et potestate[3848] и даже in potestate, dominio et alode[3849]. Термин dominium в это время утрачивает сколь-нибудь точное значение. Иногда он сближается с proprietas и аллодом[3850], иногда — с феодом; так, имущество можно "иметь в феоде и полном доминии"[3851]. Однако, как следует из приведенных выше формул, чаще всего dominium трактовался как власть или господство. С другой стороны, писцы, похоже, не видели большой разницы между proprietas и аллодом, с одной стороны, и possessio — с другой[3852]. Если не сводить все к бездумному воспроизведению фрагментов древних и все более искажаемых формул, придется сделать вывод о размывании границ между основными правовыми понятиями и тяготении к юридически неопределенному представлению об имуществе.

Квазиюридические термины bonum[3853], facultas[3854], substantia[3855] и особенно res[3856] по-прежнему в ходу, довольно часто в сочетании со словом propria[3857] и даже proprietas[3858], как и соответствующим образом поданные субстантивированные местоимения[3859]. Однако в это время они играют меньшую роль, чем в текстах IV–VI вв., что связано как с расширительным употреблением терминов possessio и alodis, часто используемых для выражения мысли об имуществе вообще, так и с появлением новых терминов с этим значением.

Важную роль в описании имущественных правоотношений играло понятие jus. В грамотах на каждом шагу встречаются словосочетания jure proprio[3860], jure proprietario[3861], jure proprietatis[3862], а также jure perpetuo и т. д.[3863], выражавшие мысль о полном праве на имущество. Достаточно часто понятие jus является единственным средством выражения мысли о законном обладании имуществом[3864]. "Принадлежит по праву" — так можно сказать и по-русски, не претендуя, однако, на юридическую дефиницию. Реже в этом значении используется слово potestas. Приведу лишь одну, самую любопытную формулировку: "земля нашей власти и нашего слова"[3865].

С XI в. в оборот входит прозрачный термин aver (имеющий в русском языке неожиданного родственника в лице банковского термина "авуары"). Его специфическим значением было "скот"[3866], но даже в пределах одного картулярия найдется немало текстов, где оно применено в отношении зерна[3867], денег[3868], земли[3869] и просто имущества без каких-либо уточнений[3870]. Иногда это имущество описывается с помощью определения proprium[3871]. В некоторых документах aver выступает как обобщающее понятие, обнимающее такие термины, как alodis и honor[3872], в других противопоставляется honor или наряду с ним служит обозначением "имущества вообще"[3873].

Термин honor — несколько другого плана. В отличие от aver, почти не привлекавшего внимание исследователей, он достаточно хорошо изучен[3874]. В южнофранцузских текстах honor иногда является синонимом alodis[3875]. В других случаях alodis и fevum мыслятся как составные части honor, понимаемого как "имущество вообще"[3876]. Но чаще, и в принципе, honor — это привилегированное имущество феодального типа. Так можно было назвать земли и доходы рыцаря[3877] или церковного учреждения[3878], но не имущество крестьянина, в отношении которого уместнее было сказать substantia[3879], хотя, как отмечалось чуть выше, последний термин употреблялся и в более общем смысле. К слову, зависимый крестьянин со своим наделом и лежащими на них повинностями мог рассматриваться как honor[3880]. Как и термин alodis, honor мог сопровождаться топонимом и обозначать конкретное имение[3881]. Несмотря на выраженную социальную окраску, термин honor, "преодолевающий" различия между собственностью и владением, равно как между аллодом и феодом, также указывает на общественную потребность в квазиюридическом понятии, выражающем представление об "имуществе вообще", обладаемом по праву.

вернуться

3840

Aniane, 289 (а. 842): donamus ad proprio; Béziers, 26 (a. 958): ut… abeat, teneat et possideat totum et ab integrum ad propria; Nimes, 148 (a. 1043–1060); 163 (a. 1092); Apt, ИЗ (ante a. 1113): dedit nobis… episcopus de suo proprio.

вернуться

3841

Béziers, 11 (ca. 898): comutamus vobis prato proprio juris vestro; Marseille, 283 (a. 1034): aliquid de proprio jure ereditatis nostre.

вернуться

3842

HGL, V, 33 (а. 908). Cf.: Marseille, 317 (а. 1045): totam ipsam vineam quam ipse habebat in suo dominio; 741 (a. 1021–1048): excepto hoc quod ipsi alodarii apprehendent in suo dominio per suos manos; Béziers, 80 (a. 1072): campum… qui est de suo proprio alode dominio.

вернуться

3843

Aniane, 290 (a. 815); 318 (a. 889–890); 113 (a. 886–900), etc.

вернуться

3844

Eixalada-Cuixà, 55 (a. 878); 110 (a. 988), etc. Cf.: Roussillon, 41 (a. 1046): de me a te libero vel exvacuo et in tua potestate trado; Béziers, 104 (a. 1099): de nostra potestate in vestrum dominium.

вернуться

3845

La Grasse, 25 (a. 859): aeternaliter in proprium concedimus et de nostro iure in ius ас dominationem illius sollemni more transferrimus; HGL, II, 173 (a. 869–870); Béziers, 6 (ca. 889); Roussillon, 4 (a. 908); Nimes, 154 (a. 1078), etc.

вернуться

3846

Apt, 98 (s. XI): vendo sive transfundo atque de mea potestate ad ipsius dominium vindicandum deduco.

вернуться

3847

Aniane, 313 (a. 829): de meo jure et dominacione ad jamdictum monasterium.

вернуться

3848

HGL, II, 190 (a. 876, Eine): de meo jure in vestro trado dominio et potestate a proprio habendi, vindendi, concedendi, comutandi vel quicquid exinde facere; La Grasse, 46 (a. 911 aut 917); HGL, V, 93 (a. 952, Narbonne); Béziers, 32 (a. 969); Agde, 324 (a. 1021), etc.

вернуться

3849

HGL, V, 67 (a. 936); 77 (a. 942); Marseille, 143 (a. 1096). Cf.: Béziers, 17 (a. 918): ad potestatem et dominium et hereditatem.

вернуться

3850

HGL, V, 89 (a. 949): donamus ergo alodem nostrum proprium… ut ab hodierno die et tempore dominium perpetuum habeatis, teneatis, possideatis; Béziers, 45 (a. 984): de mea potestate in tua trado dominio potestatis ad proprium perhabendum, cum omni voce atque fundis possessionis mee; Aniane, 141 (a. 1158): ad emendum dimidium mansum de Caprarecia in proprietatem et dominium predicti Anianensis monasterii.

вернуться

3851

Aniane, 126 (a. 1158): habebant a me in feudum ac plenum dominium.

вернуться

3852

Marseille, 77 (ca. 993): unusquisque secundum propriam virtutem rapiebat terram, transgrediens terminos, ad suam possesionem; 602 (a. 1021); Nimes, 122 (a. 1034): aliquid de proprietatem meam qui nobis venerit de genitori meo… de fundis possessionis; Marseille, 114 (a. 1050): ad proprium sempiternum alodem, ita ut ab hac die et deinceps abeant, teneant et possideant, et liberi possessores sine ulla inquietudine in perpetuum existant; Apt, 101 (a. 1064): quod obvenit mihi ex possessione meorum parentum et ex dono Conradi regis quod fecit avo meo Amalberto; Nimes, 153 (a. 1077); 188 (a. 1060–1108). Отмечу топоним, образованный от слова possessio: HGL, V, 107 (а. 960, Montmajour): in villa Magalonense et alias res quae dicuntur Possessiolus, et quicquid ibi possideo.

вернуться

3853

Apt, 101 (а. 1064): Deo omnipotenti qui milii dedit bonum quod habeo; Béziers, 90 (ca. 1090).

вернуться

3854

Capitularia, 133: relictis propriis habitationibus et facultatibus quae ad eos hereditario jure pertinebant, de partibus Hispaniae ad nos confugerunt; Béziers, 9 (a. 897): ex facultatibus proprietatis nostre… de omni videlicet alode nostro… jure hereditario hec valeat possidere; Lézat, 548 (a. 944): cedo… aliquid de facultatibus meis; 303 (a. 948); 363 (a. 961–997).

вернуться

3855

HGL, V, 207.7 (ca. 1036, Toulouse); Marseille, 266 (ca. 1050): accipimus de substantia ipsius monasterii multonem I et saumatum de vino; 345 (ca. 1060): dono de ipsa substantia mea que mihi advenerit; 576 (ca. 1070): de substancia mobile; Apt, 94 (a. 1076): dono… domui Sanctae Mariae et ipsius operariis ac propriae ejus substantiae eorumque recto procuratori operariorum et substantiae locum fabricandae domus; 95 (a. 1088): tam in substantiis quam in terra; Lérins, I, 185 (a. 1091): ecclesiarum substandas; Lézat, 1343 (a. 1115): ego vero GuiUelmus, comes urbis Tholose… de meis substanciis…

вернуться

3856

HGL, II, 100 (a. 842): res suas mobiles et immobiles; Eixalada-Cuixà, 61 (a. 879): tradimus nos et res nostras vel alodes nostros vel omnia que possidemus, conquestum vel de conquirere, cum omni voce oppositionis noscere injure supra dicta ecclesia Sancti Germani; Apt, 5 (a. 896); Maguelone, 3 (a. 899): ut donaret res suas mobiles et immobiles; Lézat, 303 (a. 948): aliquid de rebus nostris… aliquid de facultatibus meis; Béziers, 44 (a. 983): potestatem habuissent ad distribuere omnes res suas, etc.

вернуться

3857

La Grasse, 32 (a. 880–882): de rebus propriis nostris; Conques, 124 (a. 908); Lézat, 488 (ca. 980): ullus homo de suis propriis rebus, facultatibus rectumque esse videtur; Apt, 50 (a. 970–990); Toulouse, 47 (ca. 1000); Lérins, II, 28 (a. 1022); I, 9 (a. 1046): donamus aliquantulum de rebus propriis nostris.

вернуться

3858

HGL, II, 164 (a. 865, Toulouse): res proprietatis nostrae; Marseille, 339 (ca. 1012): Breve divisionis… de res proprietatis mee… dividere rebus facultatis mee; Apt, 55 (in. s. XI); 73 (ca. 1040); Vabres, 12 (a. 1105–1108).

вернуться

3859

Marseille, 455 (a. 1031): donamus… aliquit de nostro; Lérins, I, 95 (ca. 1080): ex suo proprio, etc.

вернуться

3860

Gellone, 381 (a. 1029): ex proprio jure et hereditate; Maguelone, 14 (a. 1085); La Grasse, 140 (a. 1090).

вернуться

3861

Lérins, I, 247 (a. 824): proprietario jure… tradit; La Grasse, 10 (a. 830, диплом Людовика Благочестивого): quidquid exinde iure proprietario facere; Vabres, 10 (a. 930): jure proprietario teneant et possideant; Aries, 275 (ante a. 993): jure proprietario trado.

вернуться

3862

La Grasse, 41 (a. 899; диплом Карла Простоватого): quasdam res in jure proprietatis suae largire et… perpetualiter habendum concedere; Gellone, 278 (a. 913): jure proprietatis teneant et absque ullius contrarietate possideant. Cf.: Marseille, 805 (a. 1116): alodium et jus.

вернуться

3863

Lérins, I, 247 (a. 824); Apt, 49 (a. 960–990): jure et dominatione perpetualiter… ad possidendum; Marseille, 252 (a. 1028): ut servi Dei teneant et possideant in perpetuum; Béziers, 100 (a. 1097): habeatis, teneatis et possideatis per alodium jure perpetuo in sempiternum; Maguelone, 21 (a. 1101): me mortuo, erunt alodium Sancti Petri, perpetuo possidenda.

вернуться

3864

La Grasse, 11 (а. 832): concessimus ad proprium… quandam villam iuris nostri; HGL, V, 69 (a. 937); Toulouse, 337 (a. 954–986): dono terram sive vineam iuris mei; Gellone, 233 (a. 1077–1099): homines qui videbantur juris mei; 377 (a. 1125): vendimus… omne illud jus quod habemus in parte Amelie; Aniane, 119 (a. 1138): quicquid ibi juris habeo.

вернуться

3865

Marseille, 613 (ca. 1015): terram nostre potestatis nostreque dicionis; Béziers, 77 (a. 1069): ut… possideant omni jure et plenissima potestate et voce ad proprium perhabendum. В анналах dicio обозначает публично-правовое господство. См.: Ронин В.К. О "власти" Карла Великого над славянами. — Советское славяноведение, 1984, N 1, с. 33–34.

вернуться

3866

Marseille, 135 (са. 1010): aver mobile; HGL, V, 285 (а. 1069, Cuixà): avere mobile; La Grasse, 132 (a. 1086–1088): cum omnibus rebus meis et avere meo et alodem meum; Agde, 32 (a. 1146); Montrieux, 77 (a. 1254): ut avere proprium… possit pascere seu depascere; Statutes d'Hyeres, 14–17, 22, 29; Boyer J.-P. Hommes…, p. 85: passagium averium extraneorum (XIV s.).

вернуться

3867

Agde, 38 (a. 1161): mittimus in pignore propter V sextarios de blado… propter vestrum supradictum averum.

вернуться

3868

Béziers, 101 (a. 1097): redderem vobis vestrum avere de ipsa moneta de Melgorio; Maguelone, 21 (a. 1101): de avero Sancti Petri CLXXV solidos; Agde, 155 (a. 1156).

вернуться

3869

Lézat, 1685 (f. s. X); Béziers, 65 (ca. 1050); HGL, V, 359 (a. 1084); Agde, 159 (a. 1128).

вернуться

3870

Conques, 439 (a. 996–1031): breve memoriale de illo avero de Bonimunto que laxavi Hugo filius Aiiberto; Béziers, 65 (ca. 1050): de omnes placitos et de omnes quistas… medietatem de ipso avere et de ipsas emendas que ego habuero vel habere debeo; Nimes, 137 (a. 1043–1060): totum averem quae ad ipsos mansos pertinet; Marseille, 138 (a. 1093): mulam unam obtimam ac centum solidos mulgorienses de avere monasterii… accipimus; Avignon, 47 (post a. 1100); Agde, 258 (a. 1147); Gellone, 528 (a. 1168).

вернуться

3871

Agde, 283 (a. 1144): de proprio suo avere.

вернуться

3872

Marseille, 135 (ca. 1010): alodem meum proprium quem abeo in valle Tredz… totum jam dictum honorem meum et omne aver mobile…

вернуться

3873

HGL, V, 273 (ca. 1066): de suo avere et de suo honore; Agde, 135 (a. 1133): alodem meum… et omnem alium meum honorem, qui est de fevo, divido Guillelmo fratri meo; et omnem averum meum dividant manumissores mei… prêter illum averum quem… divido Guillelmo fratri meo; Marseille, 803 (a. 1138): sive in honore sive in aver.

вернуться

3874

Baton J. Jus medii aevi. Fase. V. Louvain, 1954; Hollyman K.-J. Le développement du vocabulaire féodal en France pendant le haut moyen âge. Genève, 1957, a также книги Э. Манью-Нортье, П. Боннасси и Ж.-П. Поли.

вернуться

3875

Nimes, 171 (а. 1080–1096): aliquid de alode meo… ex fundi possessione concedo… istum honorem suprascriptum; Béziers, 101 (a. 1097); Aniane, 130 (a. 1129): reddo… totum illum honorem… videlicet alodium suum. Cf.: Maguelone, 69 (a. 1143): in honore qui vocatur Alodium.

вернуться

3876

Marseille, 732 (a. 1075): omnem honorem meum, totum scilicet alodium atque fevum quem habeo in toto territorio castelli; HGL, V, 364.2 (ca. 1084): de omni honore tuo, scilicet de tuo alodio, neque de tuo feodo; Lérins, I, 14 (a. 1094): si quis vero ex his qui in eadem valle honorem a me possident, sive sit alodis sive beneficii; Marseille, 326 (a. 1079–1103): omnem honorem quam habemus in allodem et in fevum quem tenemus de Ugo de Rianz et de fratre suo; Agde, 135 (a. 1133): alodem meum… et omnem alium meum honorem, qui est de fevo…

вернуться

3877

Béziers, 62 (a. 1030): dono… medietatem de omni meo honore quem habeo in meo dominio in castro et in villa de Lignano; 114 (a. 1110): qui erat senior de ipso honore.

вернуться

3878

Gellone, 387 (a. 1041): de honore que ad ecclesiam pertinet; Béziers, 87 (a. 1085): de honore ecclesiastico, id est de toto decimo qui erat de toto terminio de la Marreschera de ecclesia Sancti Genesii de Grazano; Maguelone, 10 (a. 1079); Marseille, 150 (a. 1082); 144 (a. 1097); Apt, 103 (finis s. XI, опись угодий, составляющих honor).

вернуться

3879

Gellone, 95 (a. 1015 aut 1020): cum omni substanda, quod ad ipsum mansum pertinet; Nimes, 124 (a. 1041): et si homo… ipsum mansum abstrahere voluerit… о ipsum pagensem aprehenderit, appredaverit о ulla sua substantia; Gellone, 110 (a. 1031–1048): de universa substanda omnium, qui in ipsa parrochia manserint et manet; 233 (a. 1077–1099): donamus… homines qui videbantur juris mei, videlicet… et omnem substandam eorundem.

вернуться

3880

Lézat, 1067 (a. 1075–1081): ista honor est unus rusticus cum uxore sua et filiis suis et illorum tenendam et medietatem de condamina…

вернуться

3881

Béziers, 89 (ca. 1089): de ipso honore de Torrillias; 99 (ca. 1095): de ipso honore de Sancto Petro de Bosco, etc.