Конечно есть немало грамот, в которых субъектом сделки является взрослый мужчина, глава семьи и хозяин в своем доме[3970]. Но уже с самого начала "эпохи архивов", т. е. с рубежа VIII–IX вв., в нашем распоряжении есть дарственные, купчие, обменные и другие грамоты, данные от имени супругов, и это касается как элиты, так и лиц сравнительно скромного статуса[3971]. Сходным образом, участки иногда обозначаются именами обоих супругов[3972]. В тех случаях, когда сделка заключена между мирянами, субъектами нередко выступают две супружеские четы[3973]. Решающую роль играл в данном случае не законный брак, а реальность семейных отношений и совместное ведение хозяйства, поэтому контрагентом сделки мог быть каноник со своей конкубиной и сыном[3974].
Чаще всего положение жены выглядит подчиненным, она находится как бы на втором плане. Это проявляется по-разному: в том, что ее имя не упоминается[3975]; в том, что грамоту, данную от имени четы, подписывает только муж[3976]; в том, что глагол, характеризующий совершение сделки от имени обоих супругов, употреблен в единственном числе и что от жены требуется лишь согласие[3977], и т. д. Симптоматично и то, что по делам, в которых они сами не участвуют, женщины редко выступают свидетелями, разве что представительницы высшей знати, и то в виде исключения[3978].
Вместе с тем право жены на семейное имущество сомнения не вызывает. Достаточно часто говорится, что супруги делают дарение совместно[3979] и даже на равных[3980]. В таких случаях иногда употребляется глагол соndonare[3981]. Нередки документы, в которых жена выступает и как соучастница сделки, и как свидетель; в этом случае иногда отмечается, что сделка совершена с ее согласия[3982]. Известны случаи, когда, напротив, согласие исходит от мужа, а главным дарителем выступает жена[3983], более того: жена изредка сама дарит имущество[3984], в том числе мужу[3985]. В некоторых документах, где супруги выступают (»дарителями, жена упомянута впереди мужа и, несомненно, является главным дарителем[3986] — скорее всего, потому, что отчуждаемое имущество досталось ей по наследству. Продавая семейное имущество, супруги иногда получают свои доли раздельно[3987]. Из описания земельных участков также следует, что владельцем могла быть замужняя женщина[3988]. Пожалование земли в держание супругам совершено иногда таким образом, что в случае смерти одного из них, другой сохранял за собой все держание[3989]. Упоминания обоих супругов встречаются даже в тех текстах, которые представляют собой краткие выжимки из старых оригинальных документов[3990].
Имущество, принесенное в семью женой, отличалось от родового или благоприобретенного имущества мужа[3991]. В то же время дети иногда говорят, что унаследовали то или иное конкретное владение от обоих родителей. Попадаются документы — т. н. breve divisionalis — данные обоими супругами, которые можно считать, своего рода, совместными завещаниями[3992]. Есть и такие документы, в которых замужняя женщина, вместе с сыновьями, совершает сделку в качестве главного контрагента (именно она получает цену отчуждаемого семейного имущества), тогда как ее муж и его родственники при этом лишь присутствуют[3993]. В таких случаях речь, скорее всего, идет о повторном замужестве. Выйдя замуж вторично, женщина сохраняла некоторые права на имущество своих детей от первого брака; по крайней мере, те считали целесообразным заручиться согласием на сделку не только матери, но и ее нового супруга[3994].
Совершеннолетняя женщина не находилась под чьей бы то ни было опекой. Многочисленные грамоты свидетельствуют, что женщина могла сама, без оглядки на какого-либо мужчину, отчуждать имущество[3995]. Чаще всего субъектом сделки выступает вдова, в том числе имеющая детей[3996] или их лишившаяся[3997]. Сделка могла заключаться и девицей, оставшейся без родителей, но замуж еще не вышедшей и лишь надеющейся иметь детей[3998]. В других дарительницах, заботящихся о спасении своей души, угадываются старые девы, в том числе посвятившие себя Богу[3999]. Есть грамоты, исходящие от двух и более женщин неизвестного статуса, родство которых под вопросом[4000]. Когда же родственные связи обозначены четко, комбинации вырисовываются самые разные: сестры[4001], мать с дочерьми, иногда в составе более сложной группы[4002], внучка с бабкой[4003] и т. д. Дочери наследовали не только родителям, но и другим близким родственникам[4004], и, по-видимому, наравне с сыновьями[4005]. Достаточно часто они участвуют в отчуждении семейного имущества[4006] или дают согласие на сделку[4007]. Кстати, это практически одно и то же. Так, если в самой дарственной грамоте, формально заключаемой только родителями, дети, в том числе дочери, лишь дают согласие на сделку, скрепляют ее своими подписями и просят других сделать то же самое, — то в других грамотах, где упоминается эта дарственная, прямо сказано, что земля приобретена и у родителей, и у их детей совместно[4008].
3970
Conques, 1 (a. 801); Aniane, 123 (a. 829–840); 150 (a. 853); 61 (a. 873 vel 875); Conques, 4 (a. 883); 251 (a. 900); Agde, 328 (a. 916); Gellone, 12 (fti 926); 74 (a. 958); Nimes, 57 (a. 959); Agde, 113 (a. 963); Marseille, 107 (a. 971); Gellone, 84 (a. 990), etc.
3971
Marseille, 83 (a. 781); HGL, II, 23 (ca. 813); Marseille, 163 (a. 817); La Grasse, 8 (a. 820); HGL, II, 63 (a. 823): ego… Rainaldus et uxor mea… Agilburgis… donamus… Signum Rainaldus et uxor sua Agilburgis, qui carta ista scribere et firmare rogaverunt; Gellone, 279 (a. 824); Conques, 581 (a. 838); Nimes, 3 (a. 879); Béziers, 9 (a. 897); HGL, V, 27 (a. 900, Uzès); 64 (a. 936, Carcassonne); Aniane, 245 (a. 968); Agde, 337 (a. 988), etc.
3972
Lérins, I, 154 (а. 1012): ego Petrus cum uxor mea Ermengarda… donamus… pecia una de terra que jacet… de alia parte in mare, de tercia in Longerius et uxor sua Odila, de quarta in nos; 134 (a. 1046–1066): mansum quidem olim dicitur fuisse de quodam homine qui dictus est Andreas cognomento Cambairo uxorque ejus dicta est Ritbeiga; Marseille, 102 (a. 1065–1079): Breve de vinea que fuit Dagoberti et uxore sua Laurentia que ipsa Laurentia post mortem suam dedit.
3973
HGL, II, 168 (a. 866): ego Ricosindus qui sum vinditor Olibane et uxori suo Avane; 190 (a. 876); Nimes, 45 (a. 943); HGL, V, 93 (a. 952, Narbonne); 100 (a. 956, Nimes); 105 (a. 959, Roussillon); Agde, 324 (a. 1021); Béziers, 61 (a. 1026): ego Galdfredus et uxor sua Armocia venditores sumus vobis Antonio et uxori sue Chimberga emptores, etc.
3974
Béziers, 60 (a. 1019): vindimus vobis Amarto, canonico Sancti Nazarii atque coraule et concubina tua Benedicta et filio tuo Stephano…
3975
Conques, 326 (a. 1003, Orange): ego Amaldus et uxor mea juxta nos pariter dona (sic!) ad opus Dei; Béziers, 79 (a. 1071): Жена упомянута только в числе свидетелей.
3976
Lérins, I, 9 (а. 1046): ego Franco et uxor mea Matella, cogitantes de animabus nostris… donamus… signum Franconis, hujus donatoris.
3977
Vabres, 38 (a. 874): ego… Richardus et coniux mea Rotrudis… pro remedio animae seniori meo… cedo ad monasterium qui dicitur Vaber… cedimus ad ipsa casa Dei… Signum Richarde qui cessione ista fieri vel adfirmare rogavit. Signum Rotrudae uxori suae consentiente; Conques, 108 (a. 887): ego… Sigualdus et uxor sua Aigua… cedo… Signum Sigualdo. Signum Aiganae uxore sua consenciente, qui hanc cessionem ita fieri vel adfirmare rogaverunt; HGL, V, 63 (a. 935): nos… Ermengaudus comes et uxor mea Adalais comitissa consentiente, etc.
3978
Béziers, 9 (a. 897); HGL, V, 74.1 (a. 940, Narbonne); 77 (a. 942, Albi); Marseille, 80 (a. 1048); 82 (a. 1058); 78 (a. 1078), etc.
3979
Béziers, 51 (a. 993): ego Ricuinus et uxor mea Richildis, nos simul in unum, donatores sumus; HGL, V, 52 (a. 926, Narbonne); 115 (a. 966, Narbonne); Agde, 285 (a. 967).
3980
Apt, 3 (a. 877): ego… Teubaldus et uxor mea Magansinda pariter venditores; Nimes, 24 (a. 924): ego Flodericus et uxor mea Goda, nos pariter donamus tibi seniori nostro Hacberto; Vabres, 10 (a. 930); Lézat, 785 (a. 960–985); Toulouse, 237 (a. 1005–1025), etc.
3981
Vabres, 44 (а. 919): ego… Airardus et uxor mea Senegunz nomen cedimus vel condonamus; Marseille, 138 (a. 1093): ego Pontius Malnerius et uxor mea Salome, simulque filii nostri Guilelmus et Fulco… condonamus; HGL, II, 208 (a. 950); Aniane, 112 (a. 1036–1060); Maguelone, 22 (a. 1103), etc.
3982
HGL, V, 17 (a. 897, Béziers): commutat… episcopus partibus Rainardi et uxoris eius Didae aliquid de rebus Sancti Nazarii… Signum Rainardi qui hanc commutacionem fed et firmare rogavi. S. Didinae coniugis eius, quae consentit et fedt; Gellone, 30 (a. 961): ego Odo vicecomes dono, consentiente uxore mea Chimberga.
3983
Nimes, 136 (a. 1043–1060): ego Ramburgis… consentiente viro meo Petrone… donare volo aliquid de alodem meum, que michi Ramburgis obvenit de hereditate patre meo Ugone et matre mea Bligarda; 21 (a. 921); Agde, 285 (a. 967); Aniane, 226 (a. 1094–1108), etc.
3984
HGL, II, 173 (a. 869–870, Narbonne): dono vobis… in villa quae dicitur Obtesa illam meam portionem id est illam medietatem quae comparavi de homine nomine Hictario… unde jamdudum conjux mea Rosegontia, quae fuit quondam, vobis… de illa sua medietate scripturam donationis fedt.
3986
Marseille, 202 (a. 1056): ego Aluis et domnus Ugo, vir meus, et filii nostri… donamus; Gellone, 350 (a. 1093): ego… Florentia, precepto viri mei Pontii et voluntate filiorum meorum; 312 (a. 1085); 301 (a. 1114).
3987
Nimes, 211 (a. 1134–1141): ego Vilelmus de Caslario et ego uxor ejus Cidilia, per nos et per omnes successores nosrtos, solvimus… Et propter hoc habui de supradicto Bertrando Emenone, priore ecclesie de Generaco, CCC solidos melgorienses, et ego predicta Cidilia solidos XX, et Guilelmus de Castlario XX solidos, et alii, et Petrus de Castlario XI solidos, et Guillelmus de Castlario VII solidos, et Guilelmus Fulco VII solidos.
3988
Montmajour (ca. 950): sunt inter consortes, de uno latus Susanna, de alio latus Astasius, de uno fronte via publica, de alio fronte Gudestia; Béziers, 61 (a. 1026): infrontat in terra de Domenega femina; Marseille, 53 (a. 1057): de oriente vinea de Bona filia, muliere ejusdem Durandi; Чаще всего речь, видимо, идет о вдовах. См.: Nimes, 110 (а. 1015): infrontat in terra; d'Agoara vel de infantes suos; 147 (a. 1043–1060): conlaterat in terra Ermengarda vel infantes' suos; Nice, 99 (a. 1158): iuxta campum Hescalone femine, que fuit uxor Guillelmi Iauceranni. Cf.:
3989
HGL, V, 961 (a. 961): Illo alode de Vertucio Bernardo et uxori suae Adelais remaneat; si unus mortuus fuerit, ad alium remaneat.
3991
HGL, II, 201 (a. 878); Unde Segarius in contra Fulcradane fideiussorem talem dedit de parte Godilane uxore sua, Leoni nomine, ut si Fulcrada notitiam inde ostendebat et eam Segarius pro parte suae uxori firmare nolebat…
3992
HGL, V, 115 (а. 966, Narbonne): brevis divisionalis quem fecit Matfredus vicecomes et uxor sua Adalaiz ad diem quo cupiunt pergere Romam, de omnibus rebus illorum mobilibus et immobilibus, propter remedium animae eorum seu inter filii eorum.
3993
Marseille, 139 (a. 1087): in presencia Jaufredi, mariti mei, et Ugonis, fratris sui et Bermundi consobrini sui. Cf.: Béziers, 119 (a. 1118).
3994
Avignon, 113 (a. 1126): ego Guillelmus Faraldus et ego Bertrandus Faraldus, fratres, cum consilio matris nostre Lupe et coniugis eius Bertrandi Folconis, vendimus… testes hii sunt: Bertrandus Folco…
3995
Marseille, 31 (a. 780); Agde, 50 (a. 824); HGL, II, 78 (a. 829): ego… Bestila femina dono donatumque imperpetuum esse volo pro anima mea remedium seu pro porcione filii mei nomine Lildinum que in presenti trado Deo in monasterio Aniano; La Grasse, 20 (a. 849); Eixalada-Cuixà, 7 (a. 849–850); HGL, II, 203 (a. 883); Nimes, 52 (a. 955), etc.
3996
HGL, II, 91 (a. 837): ego Richildis foemina quae fui uxor de quondam Olibani comiti; Eixalada-Cuixà, 33 (a. 874–875): scriptura resonabat emptionis quod fecit Maurecella cum filios et filias suas: Jubinus, Rado, Jobesinda, Gaudiosa et Palomba; Vabres, 40 (a. 883); Marseille, 779 (a. 1042); Montmajour, p. 175 (a. 1063); Béziers, 80 (a. 1072); Lérins, I, 253 (a. 1101), etc.
3997
Nimes, 39 (a. 936): ego… Teudildes, Deo devota, qui fuit elemosinaria de filio meo Autberto, qui fuit condam; Aniane, 262 (a. 986): ego… Archimberta, recogitans fragilitatis mee casus humanum, idcirco facinora mea minuada vel de parentes meos qui defuncti sunt, id est genitore meo et genitrice mea et filios et filias meas et viro meo Ildinone qui fuit quondam…
3998
HGL, II, 190 (а. 876): Ego Anna, qui fui filia condam Aland vel Rautrudes, donatrix… si ego Anna aut aliquis de filiis vel ullus de eredibus meis… inferant…
3999
HGL, II, 192 (a. 876); 201 (a. 878); 208 (a. 950): ego Yteria femina quae fui sine viro sexaginta annos aedificavi ecclesiam; Nimes, 174 (a. 1080–1096); 187 (a. 1060–1108).
4002
Eixalada-Cuixà, 51 (ante a. 878): ego Durabilis et filias meas Ermenella, Marchanda… facimus simiter cartam donationis; Apt, 4 (a. 890): ego Alexandria et filias meas scilicet Dominica atque Alexandria pariter vindetrices… vendidimus res juris nostri quod nobis de alode parentorum nostrorum obvenit; HGL, V, 65 (a. 936, Eine); Agde, 321 (a. 977); La Grasse, 121 (a. 1079–1080).
4003
HGL, V, 14 (a. 892, Viviers): ego Ermemburga sive Mezia quondam avia mea… concedimus… aliquid de rebus nostris qui a nobis de alode parentum nostrorum legibus obvenit…
4004
Apt, 125 (post a. 1122): ego Leodegarius… episcopus, post mortem meae [Sancia] et Guiranno et Bertranno et caeteris filiis et filiabus qui ex fratre meo Ragembaldo ex ea nati sunt… derelinquo. Cf.: HGL, II, 169 (a. 868); V, 115 (a. 966).
4005
Согласно поздней, романизированной версии Вестготской правды, — наравне. См.: Lex Vis., IV.2.8: omnem hereditatem defuncti percipiant et equali per capita dividant portionem; IV.2.9, Chind.: iustum onino est, ut, quos propinquitas nature consociat, hereditarie successionis ordo non dividat. Cf.:
4006
Eixalada-Cuixà, 32 (a. 874–875): scriptura emptionis quod fecerunt Sargisus et uxor sua Balaschita et filia sua Todesera et Floridia; Apt, 75 (a. 1042–1047): ego Beatrix et filii mei Petrus et Rostagnus, Erdebertus et Bermondus et filia mea Aicelana… consentiamus aliquid ex meo alode.
4007
Lézat, 907 (a. 944): S. Amaldo et uxore sua, nomen Arsendis, et filiis suis vel filias qui caria ista scribere rogaverunt et manibus firmaverunt; Marseille, 78 (a. 1048): filiis et filiabus nostris consentientibus.