Выбрать главу

На протяжении рассматриваемого периода имущественные права женщины укрепляются. В XI в. женщины чаще, чем прежде, самостоятельно распоряжаются приданым и другим унаследованным имуществом, иногда по совету или с согласия мужа[4009], иногда, как будто, по своему усмотрению и отдельно от него[4010], чаще выступают свидетелями сделок, в том числе таких, в которых они не являются стороной[4011], вместе с мужьями "одобряют" дарения своих сеньоров[4012]. Вообще, в грамотах XI в. признаки неравенства супругов при совершении сделок почти отсутствуют, разве что не всегда упоминается имя жены, хотя нормой следует считать упоминание имен обоих супругов[4013]. Дальнейшее развитие южнофранцузского права связано со становлением института брачного контракта, допускающего разные варианты внутрисемейных имущественных отношений, но при всем разнообразии и несмотря на растущее влияние римского права, эти контракты отмечены высоким правовым статусом женщины[4014].

Косвенным свидетельством укрепления имущественных прав женщины служит тот факт, что ее сыновья иногда характеризуются не патро-, а матронимом[4015]. Это особый и довольно сложный вопрос, активно обсуждаемый в современной французской медиевистике[4016]. Возможно, перед нами оригинальный способ различить детей от разных браков, как то, похоже, бывало в семье марсельских виконтов. В некоторых случаях речь может идет об имуществе, унаследованным именно от матери. Однако этот факт можно расценить и как проявление высокого социального статуса женщины, зачастую происходящей из более знатной и состоятельной семьи, чем ее муж. Кстати, наряду с обычной идентификацией женщин посредством указания, чьей женой она является, встречаются (правда, крайне редко) аналогичные идентификации мужа[4017].

Часты, даже типичны случаи, когда сделка совершается от имени супругов и их детей[4018], причем не так уж редко в этой связи упоминаются и дочери[4019]. Иногда указывается, что делают они это вместе с родителями на равных[4020]. Речь может идти и о взрослых людях, состоящих в браке[4021]. В этих случаях в числе содарителей порой оказываются и жены сыновей, а также их дети обоего пола[4022]. Единичные случаи выделения сыну земли при жизни отца[4023] лишь оттеняют активное участие детей в распоряжении семейным имуществом. Эти данные хорошо коррелируют с теми, что можно почерпнуть из описания границ участков: соседом нередко оказывается такой-то "со своими наследниками"[4024].

В отличие от древнеримского общества, смерть отца уже не влечет за собой автоматический раздел семейного имущества между сыновьями. Оно сохраняется как единое целое, по крайней мере, до их совершеннолетия, а скорее всего — пока была жива мать. Засвидетельствовано множество сделок, заключенных совместно матерью и сыновьями или сыновьями и матерью — это различие, наверное, обусловлено возрастом сыновей. Обычно отмечается, что сделка совершена по обоюдному решению матери и сына или сыновей[4025], но бывает и так, что контрагентом является именно мать, сыновья же всего лишь подписывают документ[4026]. В этой связи упоминаются и дочери[4027], но менее часто, что вызвано не только дискриминацией — ведь с выходом замуж дочь, как правило, покидала семейный коллектив. Имущественные права матери не перечеркивало даже вступление сына в брак[4028]; в случае преждевременной смерти женатого сына она продолжала управлять семейным имуществом вместе с невесткой[4029]. И наоборот: случается, что, наряду с женой, в числе участников сделки указывается теща[4030]. Перед нами, безусловно, нечто большее, чем этикет. Сделка, заключенная матерью, необязательно касается имущества, полученного ею по наследству[4031]. Кстати, мать не была обязана передать все свое имущество детям. Так, графиня мельгейская Гилерма завещала часть своих владений сыну, другую часть — Магелонской церкви[4032].

вернуться

4009

Nimes, 76 (а. 982): ego… Fredbuiga et vir meus Jonan qui voluit et consentit; Lérins, I, 122 (a. 1056): ego Fida… concedo libenter aliquid de honore meo, una cum consilio dilectissimi viri mei Guillelmi; Nimes, 136 (a. 1043–1060): ego Ramburgis… consentiente viro meo Petrone… donare volo aliquid de alodem meum, que michi Ramburgis obvenit de hereditate patre meo Ugone et matre mea Bligarda… in ibidem loco donamus nos pariter ipso manso… pro remedium… anime genitore meo vel genetrice mea, que michi dederunt ipsum mansum in hereditate.

вернуться

4010

Marseille, 433 (a. 1010–1040): ego Rostagnus facio donationem ex aliquo alodis mee… et ego Constancia, uxor Rostagni supra scripti, dono aliquid ex meo alode, quod obvenit mihi ex projenie meorum parentum; 356 (s. XI): ego Urso et filius meus Guadaldus donamus aliquid de hereditate nostra… et ego Susanna femina, uxor Ursone, dono; Lérins, I, 227 (a. 1066–1102): ipsi enim dotalicia matrum suarum separatim possident.

вернуться

4011

Nimes, 161 (a. 1092): in presentia… Bemardi Guigonis et uxoris suae Ameliae et filiae suae Pontiae; 163 (a. 1092): s…. frater ejus Amallus et soror eorum Arsinda; 165 (a. 1092): жена брата.

вернуться

4012

Lérins, I, 29 (a. 1038): cum consilio et consensu… caballario meo Ugone cum sua uxore.

вернуться

4013

Marseille, 125 (a. 1035): ego Bermundus et uxor mea, de animarum nostrarum solliciti salute, facimus donationem… Cf.: 127 (ca. 1035); 131 (a. 1036); 130 (a. 1045).

вернуться

4014

Hilaire J. Le régime des biens entre époux dans la région de Montpellier du début du XIII siècle à la fin du XVI siècle. Montpellier, 1957.

вернуться

4015

Например: Marseille, 788 (a. 1047): ego Stepahanus Dominicae feminae quondam filius; 541 (a. 1052); 576 (ca. 1070).

вернуться

4016

См.: Débax H. Structures féodales…, p. 298–300.

вернуться

4017

Lérins, II, 93 (f. s. XII): vinea… quam plantavit Bertrannus, maritus de Roberga.

вернуться

4018

Mas d'Azil, 23 (ca. 817): Ego Ebolatus dictus Nobilis et uxor mea Verana cum filiis nostris Maurino et Saione; HGL, V, 116.4 (a. 980, Maguelone): Airadus et filius Ermengavus, consentiente uxore Richilda, vendunt Isemberto et infantibus suis alodem; Marseille, 366 (ca. 1030): ego Wamaldus et uxor mea Laujarda manus nostras donamus et firmamus et filii nostri Leufredus et Guigo firmaverunt; HGL, V, 102 (a. 957, Albi); Conques, 152 (a. 980); Gellone, 68 (a. 981); Toulouse, 237 (a. 1005–1025); Nimes, 122 (a. 1034), etc.

вернуться

4019

HGL, V, 79 (a. 944): Signum Amaldo et uxore sua nomen Arsendis et filiis suis vel filias qui carta ista scribere rogaverunt et manibus firmaverunt; Marseille, 425 (a. 1031 vel 1032): ego Willelmus et filii nostri Rostagnus et Willelmus et filie Inauris et Constanda donamus… Signum Willelmi et uxoris ejus qui hanc cartam fieri et firmare jusserunt. Filii eorum et filie firmaverunt; La Grasse, 101 (a. 1045); Saint-Pons-de-Nice, 8 (a. 1046); Apt, 75 (a. 1042–1047); Nice, 21 (a. 1066); Nimes, 172 (a. 1080–1096); Maguelone, 39 (a. 1115), etc.

вернуться

4020

Béziers, 60 (a. 1019): filii nostri… consensientes et facientes pariter; Nimes, 129 (a. 1043–1060): ego… Bemardus et uxor mea Pontia et infantes nostri, id est Petrus, abba Sancti Baudilii, et Pontius et Raimundus et Willelmus, nos pariter donamus; Marseille, 138 (a. 1093): ego Pontius Malnerius et uxor mea Salome, simulque filii nostri Guilelmus et Fulco… condonamus.

вернуться

4021

La Grasse, 22 (a. 855 vel 912): ego Vuandalbertus et ucxor mea Vuistirlo et filiis meis nominibus Teuderico monaco, Ansemundo et ucxori sue Trsaegoneia, item Altimiro et ucxori sue Gradeldes, donatores sumus…

вернуться

4022

Marseille, 426 (ca. 1055, Apt): ego Rifredus Verdellon et uxor sua Aremberta et filiis suis Isnardus, Bermundus, Rostagnus, Petrus et uxores illorum et filiorum et filiarum… et Pontius Borrianus et filii sui donamus. Cf.: Apt, 69 (a. 1032–1048): семейная группа состоит из деда, двух его сыновей, жены одного из них и их трех дочерей.

вернуться

4023

Lézat, 903 (а. 961–986, Toulouse): totum dono… exceptis una pecia de vinea que est filiolatus de filium meum; 702 (a. 988–996).

вернуться

4024

HGL, II, 65 (a. 824): consortes ab uno latere Anestasio et suos heredes… ab uno fronte meipsum donatorem et heredem Doda, ab alio fronte Martha et heredes Martini; Lérins, I, 153 (a. 1033): de uno fronte Raimbaldi, filium Hodile, cum heredibus suis; Apt, 73 (ca. 1040): de alio fronte Apolonio comite vel suos haeredes; Béziers, 88 (a. 1089): alodis de Guifredo de Boloniaco et de infantes suos; Nimes, 202 (a. 1114): confrontât in terra Felici et infantium suorum.

вернуться

4025

HGL, II, 164 (а. 865): ego… Berteiz comitissa et filius meus Bemardus comes et marchio Tolosensis… Signum Berteiz comitissae quae cessione ista fieri vel adfirmare iussit. Signum Bernardo comiti seu duce qui ambo pariter fieri rogaverunt; Eixalada-Cuixà, 40 (a. 876): terras quod emerat in villare Thalacho de Lunina et filio suo; 66 (a. 941): ego Ava comitissa et filiis meis Seniofredus comes et Wifredus comes et Oliba comes et Miro levita, nos simul donamus in unum… alodem nostrum; Marseille, 761 (ca. 1040): donant Albetrus domina et filius ipsius Heldebertus et Guigo atque filii Hugonis, filii ejusdem Albetrudis; Lérins, I,16 (a. 1093): ego Tumidia, uxor quondam Dodonis de Rocabruna, et filii mei Fulco et Guigo; 15 (a. 1094): Guillelmus Aldebertus et Aldebertus et Raimundus et Solestens, mater eorum, donant, etc.

вернуться

4026

HGL, V, 31 (a. 906, Carcassonne): Adalindes comitissa… quantum Aifredus comes et ego suprascripta Adalindes ibidem habuimus tam de alode quam de ex [sic] comparatione… S. Aifredo filio Aifredo qui consentiens fuit in ista carta donationis; Nimes, 66 (a. 965): Signum Berthane comitisse qui hanc donationem ista manu mea firmavi et testes firmare rogavi. S. Raimundus filius meus voluit et consentit, manu sua firmavit; Avignon, 109 (a. 1104–1110): quaedam matrona Enaus… eamdem ecclesiam tenebat et possidebat… cum laude filii sui ac filiarum suarum… donavit… Ego Bertrannus hoc donum matris meae facio et laudo.

вернуться

4027

Eixalada-Cuixà, 51 (ante a. 878); Apt, 4 (a. 890); HGL, V, 65 (a. 936, Eine); Agde, 321 (a. 977); La Grasse, 121 (a. 1079–1080).

вернуться

4028

Montmajour, p. 223 (f. s. XI): ego Galdrada et filius meus Gausfridus et uxor ejus Euscotia…

вернуться

4029

HGL, V, 137.2 (a. 984): ego… Archimberta vicecomitissa, et filii mei Allidulfus et Oddo et Trugardis, qui fuit uxor Ermengaudi filii mei qui fuit olim, nos simul in unum donatores…

вернуться

4030

Marseille, 359 (a. 1017).

вернуться

4031

HGL, II, 203 (a. 883): ego Berteiz… ex rebus honorare paternis ideoque cedo… pro animae genitoris mei Remigii et genitricis meae Arsinda necne et pro iugale meo Raimundo et filio meo Bemardo qui fuerunt quondam; Agde, 320 (a. 956): ego Udalfreda Deo dicata donatrix… sum tibi filia mea Berta… in villa Beduino… quod michi obvenit de genitoribus meis seu aliis parentibus… in villa Metiliano… qui michi obvenit ex donatione de viro meo Geucselino.

вернуться

4032

HGL, V, 48 (а. 922). Cf.: HGL, V, 114 (а. 965); Roussillon, 41 (а. 1043): ego Girberga femina, filia de Guilla vicecomtissa, donatrice vel inmelioratrice sic tibi filio meo Guillelmo Raimundo… Et advenit ad me Girberga ipsum alaudem… pro scriptura donationis… genetrice meae nomine Guilla vicecomitissa vel voce parentorum meorum.