Выбрать главу

Распространены совместные сделки братьев, а также братьев и сестер, по-видимому, уже лишившихся родителей[4045]. Судя по формуле описания участков, многими из них они владеют сообща[4046]. Иные угодья и вовсе названы "земля детей такого-то"[4047] и даже "земля детей такого-то и их наследников"[4048]. Совместное имущество братьев могло быть предметом залога[4049]. Землю держат сразу от двух братьев[4050]. Вступление кого-то из братьев в брак[4051], равно как принятие одним из них сана[4052], не влекло за собой автоматического раздела семейного имущества. Это касается и сестер, в некоторых случаях не исключая даже вышедших замуж[4053]. Конечно, старшие братья осуществляли опеку над младшими, а также над незамужними сестрами, но дело не только в этом: известны случаи, когда сделка совершается женатыми братьями, притом уже имеющими детей[4054]. Младшие члены семьи, будь то сестры или малолетние братья и сыновья, выступающие содарителями, не всегда указаны поименно, но не вызывает сомнения, что сделка совершается и от их лица[4055]. Сходным образом, старшие сыновья иногда выступают содарителями отца, младшие лишь одобряют сделку[4056].

Совместное имущество братьев и незамужних сестер иногда называется fraternitas, в просторечии — fratresca, frairesca и т. д. В источниках оно зафиксировано с XI в.[4057] Загвоздка в том, что едва ли не чаще оно означает долю в наследстве, доставшуюся одному из братьев и сестер при дележе родительского имущества[4058]. Похоже, что в этот период, как и позднее, совместное владение братьев и сестер сосуществовало с индивидуальным, притом в масштабе не только общества, но и отдельной семьи[4059]. Раздел имущества между братьями не препятствовал тому, чтобы, в случае смерти одного из них, другой распоряжался им наряду с его детьми[4060]. В связи с этим уместно вспомнить о frérêches — семейных "братствах", а также уподобленных им квазиродственных коллективах, которые в классическое средневековье и в начале нового времени нередко выступали субъектами имущественных прав[4061]. На мой взгляд, есть все основания датировать рождение этого института (постольку, поскольку речь идет о семейных коллективах) не XIII, а по крайней мере XI в.[4062]

Впрочем, вместе с супругами и кровными родственниками в заключении сделки иногда участвуют какие-то другие люди. Бывает, что речь и вовсе идет о двух семьях, выступающих на равных, и состоят ли они в родстве, неизвестно[4063]. Сходным образом, далеко не всегда удается установить характер родственных отношений между контрагентом сделки и теми, кто дает на нее свое согласие. Иногда это люди, связанные с семьей главного контрагента не родством, а феодальной службой — этот вопрос будет рассмотрен в следующем разделе.

И все же в большинстве случаев мы имеем дело с родственниками. Когда на их счет есть пояснения, оказывается, что, помимо братьев и сестер дарителя, это также его дядя[4064], нередко со своими детьми[4065], жена дяди[4066], племянники и племянницы[4067], зятья[4068], невестки[4069], пасынки[4070], кузены[4071], другие родственники[4072]. Даже королевские дипломы жалуют землю не только отдельным индивидам (что случалось, конечно, чаще), но и семейным группам[4073].

Права родственников на отчуждаемое имущество были вполне реальными. Они упоминаются в грамотах не только как свидетели, но и как лица, выражающие свое отношение к сделке. Отсюда — постоянные ссылки на "согласие", "совет", "одобрение", "похвалу", "желание", "просьбу" родственников[4074]. Помимо детей[4075] "совет" исходит от достаточно широкого круга родственников, представленных в самых разных комбинациях: отца и дяди[4076], матери и жены[4077], матери и братьев[4078], братьев, сестер и их супругов[4079], племянников[4080], "кровных родственников"[4081] и т. д. Старались заручиться подписями и поддержкой максимального числа членов семьи[4082]. Сделки совершались и от имени еще не родившихся наследников[4083], в пользу не только реальных лиц, но и их потомства[4084]. И наоборот: среди участников некоторых пожертвований фигурируют уже умершие люди[4085]. Мне встретился поразительный документ, в котором дарение делается от лица двух жен: уже умершей и здравствующей, причем обе фигурируют и среди свидетелей[4086]. Что это было — исполнение воли умершей, желание приобщить ее душу к благочестивому деянию или попросту предосторожность, на случай претензий со стороны ее родни?

вернуться

4045

Eixalada-Cuixà, 5 (a. 846): karta emptionis quod fecerunt filii et filias Morekati et de omnem hereditatem suam… et de hereditate Stephani avunculus illorum unde emptam habebat matre illorum Wilisinda; id est filii nominati id est Domenicus, Vincentius, et filias, id est Rossa, Oceira, Anestasia, vindiores; Gellone, 138 (a. 1005): ego Augerius et fratres mei, id est Quitbertus et Petrus et Bemardus, nos simul in unum pariter donamus… aliquid de alode nostro; Apt, 66 (a. 1010–1032): ego Ainardus et frater noster Durandus et soror nostra Bluarda… vindidissimus… aliquid de alode nostro quae nobis ex progenie parentorum nostrorum legibus obvenit; Marseille, 36 (s. XI): ego Esdras, filius quondam Lebidonimeri et due sorores mee, et alter consobrinus meus cum duabus sororibus suis, et Silvester, consobrinus noster cum duabus sororibus suis, vendimus aliquid de alode nostro; HGL, V, 38 (a. 911, Narbonne); Agde, 329 (a. 936); HGL.V, 104.5 (a. 959, Viviers); Apt, 40 (a. 991); Lézat, 306 (ca. 1035); Marseille, 375 (a. 1042); Toulouse, 172 (ca. 1050); Lérins, I, 232 (a. 1046–1066); Nimes, 159 (a. 1080); Béziers, 104 (a. 1099); La Grasse, 165 (a. 1101), etc.

вернуться

4046

Apt, 67 (a. 1020–1040): de uno latere Aicardus et frater suus Petrus; Nimes, 151 (a. 1070): terciam partem de manso quem tenebat Petrus Bemardi, Nutritus et fratres sui; Béziers, 80 (a. 1072): alaterant in alode Raimundi Matfredi et fratrum suorum; Nimes, 167 (a. 1095): confrontât in tena Bertrandi Rotbaldi et fratrum suorum, etc.

вернуться

4047

Eixalada-Cuixà, 71 (a. 948): habet affrontationes de una parte in strata publica et de alia in vinea filios Amelii quondam; Nimes, 109 (a. 1015): de oriente vinea infantes Eldoino; 119 (a. 1020): consortes… de occidente est de infantes Wirilde et de Sancta Maria; Marseille, 330 (ca. 1030): de vineis que fuerunt de infantes Masuera; Lérins, I, 236 (ca. 1066): de uno latere… infantes Rostagni; Apt, 102 (a. 1078–1088); Béziers, 98 (a. 1077–1095), etc.

вернуться

4048

Nimes, 201 (a. 1112): confrontât in terra infantium Petri Cervellae et heredum suorum. Cf.: 147 (a. 1043–1060): conlaterat in terra de heredes meos.

вернуться

4049

Nimes, 182 (a. 1095–1097): Wilelmus partem Bemardi Rainonis et fratrum suorum habebat in pignora.

вернуться

4050

Marseille, 326 (a. 1079–1103): fevum quem tenemus de Ugo de Rianz et de fratre suo.

вернуться

4051

Eixalada-Cuixà, 48 (ante a. 878): ego Spanla et uxor mea Susanna vindimus… petias duas de vinea quod habemus cum fratre meo Bellone; Nimes, 155 (a. 1078): ego Rostagnus… et ego Biliardis, soror ejus, nos simul uterini fratres… consentientibus et volentibus filiis nostris, donamus… sicut advenerunt nobis de patre nostro Poncio et matre nostra Gudola… S. Guillelmi filii supradicti Rostagni. S. Ugonis et Duranti filiorum supradicte Biliardis. S. Blitgarde filie ejusdem; 208 (a. 1108–1137): donamus tibi Andreo et ad fratribus tuis Petro et Pontio et ad uxores eorum et ad infantibus eorum, duas mansiones cum ipsa corteta.

вернуться

4052

Béziers, 32 (а. 969): ego igitur Icterius et frater meus Pontius clericus et diagonus, nos simul in uniAn, commutatores sumus; Lérins, I, 210 (a. 990–997); Nimes, 192 (a. 1108): breve de dono et de guirpicione quam fecit Gaucelmus Stephani, canonicus, et soror sua Lautilla et Petrus Raimundi, nepos Gaucelmi atque filius Lautillae…

вернуться

4053

Béziers, 100 (a. 1097): cum consilio… sororis nostre Poncie et viri sui Raimundi; 142 (a. 1132): ego Petrus Gaucelmi et ego Bonafos ejus soror et maritus meus Poncius de Jauro et omnes infantes nostri, absolvimus… Cf.: Lérins, I, 83 (a. 1144).

вернуться

4054

Marseille, 318 (a. 1040); 546 (a. 1062); 357 (a. 1066); Lérins, I, 5 (s. XI), etc.

вернуться

4055

Eixalada-Cuixà, 64 (a. 901): cartas emptionis quod fecit Laurentius vel mater sua Wismodo… fratres istius Laurentii; Apt, 71 (a. 1035): ego Petrus et frater meus Guamaldus damus aliquid alodis nostri… Actores et signacula quis ecce fit haec cartula. Petrus Guamaldi filius atque Guamaldus minimus cum cunctis suis fratribus; Marseille, 751 (ca. 1040): Vincentius, Arnaldus, Inguebertus cum sorores nostras vel heredibus nostris damus; Saint-Pons-de Nice, 10 (ca. 1070): cum aliis filiis nostris et filiabus; Béziers, 123 (a. 1123): et alii omnes infantes nostri.

вернуться

4056

HGL, V, 59 (a. 934); Lérins, I, 82 (a. 1109): Petrus Ismido veniens Lyrinum cum duobus suis filiis majoribus, Guillelmus scilicet et Ildeberto, consentientibus aliis minoris etatis, dimisit… Cf.: Lézat, 1307 (ca. 1050–1060).

вернуться

4057

Marseille, 188 (a. 1040): nos simul Aldeberus et meus frater Poncius, fillii Geslini, filius condam Tedmani qui fuit noster avus, donamus… alodem nostrum quem habemus in Argencia, nostra fratresca quem alii nostri heredes, consubrini nostri, similiter donant vel dederunt.

вернуться

4058

Lérins, I, 150 (a. 1032): dono pecia de vinea… fraterna mea; Marseille, 57 (a. 1035): in omnibus… que pertinent ad meam, ut dixerim, fratriscam; 668 (ca. 1035): totam fraternitatem que ad me pertinet in manso qui fuit de meo avio Rotberto; 433 (a. 1010–1044): illum mansum dono totum, cum illis terris et cum vineis que ad meam fraternitatem advenit, in illa die qua ego hunc mansum cum fratribus meis equavi et in meam fraternitatem excepi; 776 (ca. 1045): partem suam, que illi pertinet per fraternitatem; 383 (ca. 1070): Nortaldus donavit unam frairescam de vinea… Arnaldus Giniberga ibi donavit suam frarescam de vinea. Amaldus Germanus donavit ibi suam frarescam de vinea; 276 (s. XI): dono… in Vazanes mea frairesca in campo que nominant Poltelerio; 392 (s. XI): donamus… in campo que super viam est fraternitate mea et fraternitate fratri meo Lamberto; Gellone, 466 (a. 1077–1099): advenerunt mihi… isti mansi per fraternalem partem; Béziers, 128 (a. 1128): in toto alio honore paterno ipsa Galliciana debet habere suam frairescam; Agde, 105 (a. 1154): nos supradicti fratres… debemus partire omnem alium honorem nostrum, quem habemus vel habere debemus ubicumque sit de paterna hereditate vel de materna per tres partes; et unusquisque habeat suam frairescam integrier, scilicet suam partem ad faciendas omnes voluntates suas; Lézat, 1029 (a. 1165): donamus Guillelmo de la Garriga Guillelmam sororem meam in uxorem… et omnem honorem quem habemus in villa que vocatur Paterna… et damus electionem Guillelmo ut habeat hoc predictum donum vel frairescam per omnem nostrum honorem; 1452 (a. 1216): per equalem fratriscam; 1334 (a. 1242): quod dicta Sebelia bona sibi assignata in dotem ad fratriscam…

вернуться

4059

Lérins, I, 232 (a. 1046–1066): nos, videlicet Pontius et Gaucerannus et Rainoardus necnon et Raimundus simul in unum fratres… donamus… Ш modiatas terre; et ego Gaucerannus et uxor mea Tumidia et filius meus Raimundus donamus ex parte nostra I modiatam terre; Agde, 135 (a. 1133): alodem meum quem habuit mater mea in villa de Almas, quem divisit, michi sine parte fratrum meorum; Marseille, 1116 (a. 1210): totam frairescam… quam… habeo… in quodam honore quem ego et frater meus habebamus pro indiviso… Cp. выражение tam divisum, quam ad dividendum, встречающееся в формулах: Aniane, 314 (а. 978); Lézat, 1668 (s. XI), etc.

вернуться

4060

Béziers, 111 (a. 1108): ego Deusde Rogerius de Bojano et nepota mea Boneta, filia que fuit de Bemardo Rodgerio fratre meo donamus… hec est ipsam quartam partem de ipso decimo, quam ego… habebam per pignorem… de Bemardo Rodgerio fratre meo.

вернуться

4061

См.: Aubenas R. Réflexions sur la fraternité artificielle. — In: Etudes historiques à la mémoire de N. Didier. Paris, 1961, p. 1–10; Leroy Ladurie E. Les paysans de Languedoc, t. 1, p. 165–166; Bourin-Derruau M. Villages médévaux…, t. II, p. 58–61; Maurice Ph. La famille en Gévaudan au XV siècle (1380–1483). Paris, 1998, p. 168–170.

вернуться

4062

В этом отношении я солидарен с Ж.-П. Поли, единственным известным мне автором, занимавшимся данным вопросом на материале XI–XII вв. См.: Poly J.-P. La Provence…, p. 87, 159–160.

вернуться

4063

Marseille, 317 (a. 1045): nos in idipsum Petrus et uxor sua Teudiarda et filii mei Poncius et Ripertus, et ego Faraldua et uxor mea Guitburgis et filii mei Galterius et Rostagnus, donamus; 765 (ca. 1056): ego Aldebertus et uxor mea Ermengarda et heredes nostri, Rostagnus et filii sui, et Guillelmus et fratres sui, et Pontius Inguilfredus et filii sui, et Guigo et Theurada et filius suus Amaldus et nepus suus Fulco Lautrudis et filias suas et generi sui Bonifacius et Alienus et nepotes sui Wilelmus et fratres sui Pontius Révolta, donamus. Cf.: Lézat, 1508 (a. 1004–1026).

вернуться

4064

Lézat, 310 (са. 1072–1081): illas terras quas ego illic habeo et teneo cum Guiraldo, avunculo meo; Marseille, 544 (a. 1037); Gellone, 297 (a. 1077–1099), etc.

вернуться

4065

Marseille, 306 (a. 1061); Lézat, 1110 (a. 1060–1068); Béziers, 131 (a. 1128), etc.

вернуться

4066

Marseille, 672 (ca. 1050): amita.

вернуться

4067

Marseille, 93 (a. 1065–1073): ego Gironchus et uxor mea et filii mei et Atanulfus frater meus et filii ejus et Pontius frater meus et filii ejus et nepotes mei Petrus et Amicus et mater eorum et soror, nos simul omnes vinditores sumus ac donatores; 689 (a. 1059): nepota; 119 (a. 1065): nepte; Nimes, 150 (a. 1066); La Grasse, 117 (a. 1076); Gellone, 298 (a. 1077–1099); Béziers, 111 (a. 1108).

вернуться

4068

Marseille, 148 (ca. 1080): ego… Fulco et filius meus Umbertus et frater ejus Gautfredus et nepos meus Fulco et Wilelmus Somondus, gener meus et Iterius filius Aiceline donamus; 672 (ca. 1050); 50 (ca. 1070): ego et uxor mea cunctique consanguinei nostri… gener noster… nos aut alii propinqui nostri; Nimes, 165 (a. 1092). Cf.: Lézat, 580 (a. 1085–1096): casale… que tenet Gairaldus Duran et gener suus.

вернуться

4069

Marseille, 353 (ca. 1060): ego Pontius Coixardus et uxor mea Ermengarda et filius meus Carbonellus et nurus mea Scocia… facimus donationem.

вернуться

4070

Marseille, 307 (a. 1058): filiaster.

вернуться

4071

Marseille, 782 (a. 1039): ego Ripertus, filius Vualburge, simul cum Pontio, filio Abellonio, mei quondam avunculi; 102 (a. 1065–1079): ego Lauterius et Aigulfus et Guido consobrini, ei vendimus terram de manso de Martes; Gellone, 166 (a. 1097): cum nepote et consobrino meo Guillelmo. Cf.: Marseille, 464 (s. XI); Toulouse, 201 (a. 1060–1108): cosini; Marseille, 166 (a. 1044); Nimes, 129 (a. 1043–1060); Béziers, 93 (a. 1093): consobrini. Кузены являются и адресатами завещаний. См., например: Nimes, 126 (а. 1042).

вернуться

4072

Nimes, 38 (а. 934): ego Aribertus et Pontio nos sumus pariter elemosinarii, qui fuimus heredes de Lunese condam, donamus; Lézat, 1685 (f. s. X): ipsa alode medietate que habet cum parentibus suis; Marseille, 656 (a. 1029): ego Rainaldus, Guarnerius, Durandus, Ebrardus, Gonterius, Daniel, Austrigus, Geraldus, Lanfredus, Stephanus, Venieldis femina, Bona Filia femina, Laudbertus, Endefredus, Wilelmus, Rostagnus, Johannes, Maria, nos omnes heredes atque parentes de projenie Martini cognomento Blanchi… facimus donationem; 766 (a. 1042): cognata cum filiis suis; 779 (a. 1042): consanguinea nostra.

вернуться

4073

HGL, II, 132 (a. 847): concedimus jamdictis fidelibus nostris Adefonso et nepotibus suis Gomesindo et Duranno ad propriam; 144 (a. 854). Cf.: 134 (ca. 848); 141 (a. 853); 151 (a. 859); 152 (a. 859); 157 (a. 861); 177 (a. 870); 194 (a. 877), etc.

вернуться

4074

Встречаются и более развернутые формулы: Apt, 39 (а. 991–992): voluit et consentit et firmavit; Marseille, 138 (a. 1093): Signum filiorum Pontii, Wilelmi et Fulconis, qui laudant et confirmant; Béziers, 100 (a. 1097): cum consilio et laudamento et bona voluntate de petitione Colone, fratre de me Rodgerio suprascripto…

вернуться

4075

Conques, 212 (a. 852): consentientes infantes meos Gariberto presbytero vel alios; Marseille, 77 (ca. 993): consiliante Arlulfo filio suo; Apt, 90 (ca. 1060): ego Rostagnus… et uxor mea Gisla una per voluntate nostrorum filiorum; Nimes, 154 (a. 1078): cum auctoritate et consensu et consilio uxoris mee Adalaice et filiorum filiarumque nostrarum, Petri et Gaufredi, Aldiardis, Aurosa et Rixindis; Mas d'Azil, 17 (a. 1093): cum consilio et voluntate uxorum nostrarum et filiorum sive filiarum.

вернуться

4076

Marseille, 105 (ca. 1070): cum consilio… patris ejus vel avunculi.

вернуться

4077

Apt, 107 (in. s. XII): consilio matris meae Garibergae et uxoris Saominae.

вернуться

4078

Marseille, 143 (a. 1096): ego Gaufredus et frater meus Guigo, Jherosolimam petentes… donamus… cum consilio Agnetis matris nostre et fratrum nostrorum Wilelmi, Fulchonis et Aichardi…

вернуться

4079

HGL, II, 204 (ca. 886): Nos… Oddo… comes uxorque mea Garsindis, assentiente fratre nostro Airberto venditores; Béziers, 100 (a. 1097): de petitione Colone, fratre de me Rodgerio suprascripto et sororis nostre Ponde et viri sui Raimundi; Aniane, 121 (a. 1110): et hoc donum fecit cum consilio et voluntate…Guillelme filie sue, et Artmandi de Piniano, generis sui; Agde, 213 (a. 1118): cum consilio sororis mee Sibilla.

вернуться

4080

Nimes, 151 (a. 1070): et quod nepotes predicti Bemardi, Guillelmus et Petrus, hanc donationem laudaverunt et gurpierunt, debent eos canonici… honorabiliter, post mortem ipsorum, accipere et sepelire ad ecclesiam Sanctae Mariae (иначе говоря, за laus им было положено вознаграждение); Gellone, 154 (а. 1077–1099): consendentibus fratribus meis omnibus cum filiis Guillelmi fratris mei; Agde, 43 (a. 1167): cum consilio et voluntate nepotis mei…

вернуться

4081

Béziers, 76 (a. 1068): cum consilio consanguineorum nostrorum; Nimes, 200 (ca. 1110): cum consilio et voluntate filiorum meorum parentumque nostrorum.

вернуться

4082

Marseille, 111 (a. 1014): ego Fulco hanc donationem manu mea roboravi et testibus firmare rogavi. Odila uxor ejus firmavit. Ego Wilelmus rogante fratre meo Fulcone firmavi. Accelena uxor ejus firmavit. Vuillelmus filius eorum firmavit. Речь идет о семье виконтов Марселя. Ср.: Aniane, 231 (ante а. 1036); Marseille, 130 (а. 1045), etc.

вернуться

4083

Marseille, 150 (а. 1082): de nostra et nostrorum, tam natorum quam nascendorum…

вернуться

4084

Béziers, 107 (a. 1104): vindibus tibi Andree et infantibus tuis et posteritati tue…

вернуться

4085

Marseille, 766 (a. 1042): nostra cognata cum filiis suis, tam vivis quam et defunctis, Pontio et Athanulfo, omnia que infra supradictos terminos habere videmur… donamus.

вернуться

4086

Nimes, 40 (а. 938): Bernardo quem vocant Fïavardo et uxori sua Ariberga, qui fuit condam et alia uxor sua Adalinnes; nos sumus pariter donatores… s[ignum] Bernardo… et uxori sua Ariberga qui fuit condam et alia uxori sua Adalinnes…