Выбрать главу

К концу каролингской эпохи положение меняется. Передача Земли в бенефиций или феод начинает рассматриваться как отчуждение, феод более или менее последовательно отличается от аллода. Земля предоставляется за службу, а иногда и платежи. То, что эти пожалования производились в форме не только феода, но и аллода, не искажало сколь-нибудь существенно иерархическую природу собственности — отчасти в силу прочности личных отношений сеньора и вассала, отчасти потому, что Южноевропейские аллоды тоже были, своего рода, держаниями, хотя и более высокого статуса.

В Х–XII вв., жертвуя церкви часть своих земель или доходов, вассалы обычно подчеркивают, что делают это "по желанию" и "по совету"[4118], "с согласия" и "с одобрения" сеньора[4119], давшего на то специальное "дозволение"[4120]. Судя по обмолвкам, "совет" требовался и в тех случаях, когда формально вассалы имели право свободно распоряжаться полученными от сеньора землями и рентами[4121]. Нередко уточняется, что "совет" исходит не только от самого сеньора, но и от членов его семьи[4122]. Порой "согласие" дается влиятельным человеком, как будто, не являющимся сеньором дарителя, что, наверное, следует считать мерой предосторожности[4123]. Впоследствии за "согласие" сеньора иногда взимался особый платеж — т. н. foriscapium[4124].

В свою очередь сеньор, совершая сделку, нередко ссылается на "совет", "согласие", "одобрение", "просьбу" или "желание"[4125] своих людей, бывает, что и вовсе делает это совместно с ними[4126]. Судя по редким уточнениям, речь идет об amici, fideles, milites, ministrales и т. д.[4127] О степени их близости с семьей сеньора можно судить и по характерным прозвищам типа Caballarius, Comitissa, Senioretus[4128]. К слову, понятие fideles иногда охватывает и младших родственников[4129]. Если сделка затрагивала имущественные интересы вассала, сеньор заручался его "одобрением", возмещая в звонкой монете наносимый его доходам ущерб или просто платя за "одобрение"[4130]. Иногда сделка вассала включена в текст грамоты сеньора[4131], что, по-своему, логично — ведь владения сеньоров и вассалов были тесно связаны и топографически, и юридически. Подчеркну, что речь идет не о записи нескольких сделок на одном пергамене (т. н. pancarta), а о едином документе со сложной структурой.

Одобрение сделки и ее совершение были настолько связаны, что возникли даже формулы "дарю и одобряю"[4132], "дарю, одобряю и подтверждаю"[4133]. Это было вполне естественно, так как дарственные зачастую лишь подтверждали более ранние акты отчуждения имущества. На этот предмет даже составлялись специальные грамоты — т. н. laudationes, целью которых было разрешить "своим людям либо наследникам" передать данному церковному учреждению их имущество — и только, без отчуждения какого-либо дополнительного имущества от своего имени[4134]. Отмечу также выражение laudator et testis[4135], встречающееся иногда в эсхатоколе.

"Совет" и "согласие" вассалов упоминаются также в клятвах верности: вассал обещал не замышлять зла против своего сеньора, не побуждать к этому своих людей и не давать им на это свое согласие[4136]. Формально, эти клятвы не затрагивают отношения собственности как таковые. Однако установление отношений вассалитета ощутимо влияло и на имущественные отношения сеньора и вассала. Об этом свидетельствуют не только запреты отчуждать полученную в феод землю без "одобрения" сеньора[4137], но и многочисленные дарения за упокой его души[4138] и членов его семьи[4139]. Благочестивые пожертвования сеньора содержат аналогичные упоминания о его "верных"[4140]. Все это позволяет говорить о реальном участии сеньоров и вассалов в имущественных делах друг друга.

вернуться

4118

HGL, V, 91 (a. 951, Mende): cum consilio etiam et voluntate D. Raymundi marchionis; Apt, 88 (a. 1056): donationem quam ego Poncius facio pro amore Dei et per voluntatem meorum seniorum, id est Alfanti episcopi et Rostagni et Guillelmi fratris ejus; Marseille, 93 (a. 10651073): cum consilio et voluntate domni Pontii episcopi ecelesie Massiliensi.

вернуться

4119

HGL, V, 55.3 (а. 932): ego Frotardus, vicecomes Caturcorum civitatis nec non et coniux mea Adalberga… una cum consilio Raimundo comiti senioris nostri; Aniane, 133 (a. 1036–1061): cum consilio; Avignon, 105 (a. 1063): cum voluntate… ac consilio; Agde, 114 (a. 1078): cum consensu; Béziers, 94 (a. 1094): cum consilio et laudamento de Guillelmo Amallo, de quo… tenebam per fevum; Lérins, I, 203 (s. XI): cum laudo; Marseille, 326 (a. 1079–1103): cum consilio istorum qui sunt seniores nostri.

вернуться

4120

Marseille, 617 (a. 1064–1079): dono licentiam omnibus in castro Monasterii, ut fevum, quod tenent per nos in vita sua, si voluerint Deo donare ad alodem, faciant cum consilio nostro.

вернуться

4121

Béziers, 75 (ca. 1067): si tu… aut posteritas tua impignorare aut vendere volueritis, faciatis hoc cum nostro consilio et habeamus ipsas compras, quod ad seniorem inde exierit de ipsas pignoras; Apt, 116 (ante a. 1113): habeant potestatem faciendi quicquid voluerint, excepto vendendi vel alterius modi alienandi ecclesie Sancti Castoris.

вернуться

4122

Mas d'Azil, 16 (ca. 1070): hanc… donum facio cum senioris nostri domini Wuillelmi Attonis et uxori sue et filiis suis, qui hoc donum sive guarpitionem propria manu firmaverunt et laudaverunt et firmare rogaverunt.

вернуться

4123

Apt, 37 (a. 973–989): signum Nevolongi qui voluit et consensit. Речь идет о виконте Кавайона, брате или дяде епископа Кавайона, человеке богатом и в этом районе влиятельном. Ср.: Béziers, 84 (а. 1080).

вернуться

4124

Agde, 203 (а. 1133): si autem tu… vel posteritas tua vendere vel inpignorare volueritis hoc prefatum mansum, nostro consilio faciatis et ut donetis nobis inde forcapi; Béziers, 152 (a. 1141): ad seniores dedisti tuam partem de foriscapio.

вернуться

4125

Béziers, 106 (a. 1022): ipsam donationem… de Rainaldo seniore nostro laudamus; Marseille, 378 (a. 1033): Nortaldus, fidelis meus, ministralis Bruniole, et, ipso rogante vel consiliante, donamus; 112 (a. 1056): cum consensu fidelium hominum videlicet Umberto, Pontio, Imguilranno, Bermundo, Wilelmo, Bermundo, Godafredo, Aldeberto, Unguberto, Wilelmo vel aliorum hominum qui in circuitu huius ecclesie aliquam habent possessionem, donant; 590 (a. 1058): per consilium et voluntatem Adelradi et Ugonis… qui sunt nostri castellani… donamus quondam partem de nostro alode.

вернуться

4126

Marseille, 119 (a. 1065): Ego Geozfredus et frater meus Wilelmus Juvenis (виконты Марселя — И.Ф.) et uxores nostre cum filiis nostris omnibus et nepte nostre filie Aicardi fratris nostri, et Constantia et filii sui Petrus, Pontius Caballarius, Gosfredus et Bligerius et Bemardus et Senioretus de Albano et uxor mea et filii mei atque filie, et Pontius Alphantus et alter Pontius qui vocatur Constantinus, cum uxoribus et filiis et filiabus, et Guitbertus de Mimeto et frater meus Bonus Filius, et Gantelmus et uxor mea, vocabulo Comitissima, nos omnes… donamus…

вернуться

4127

HGL, 82 (са. 945, Pallars): Isamus comes et marchio… cum consensu fratrum meorum sive filiis atque nobiliores fideles nostros qui in nostra provincia consistunt; Lérins, I, 192 (a. 1046): nos Laugerius et Garado et uxores nostras, Amantia scilicet et filii nostri assensum prebemus amicorum ac fidelium nostrorum consiliis et peticionibus concedimus; 42 (a. 1049): ego Ugo, princeps Calianensium, volo… cum concilio militum meorum amicorumque turbam aliquid ex meo jure proprietario vendere; Marseille, 311 (a. 1062): per consilium nostrorum ministralium Poncii Mataronisque fratrum; 341 (a. 1074): iterum non consenserunt filii predicti Geraldi Aicardus et Lauffedus et amici eorum… laudantibus et consiliantibus amicis atque tutoribus suis cum multis bonis viris qui aderant; Conques, 20 (a. 1078); Avignon, 80 (a. 1107); Nice, 23 (a. 1109); Vabres, 36 (a. 1116); Apt, 111 (a. 1101–1125): cum consilio filiorum et amicorum, etc.

вернуться

4128

Marseille, 129 (a. 1028), 119 (a. 1063), 120 (a. 1064), etc.

вернуться

4129

Marseille, 622 (a. 1056): cum consilio fratrum et nepotum meorum sive aliorum Dei meique fidelium.

вернуться

4130

Marseille, 299 (a. 1053): ego Giraldus… vendidi… mansum de Amaldo, meo caballario. Hoc peracto, quidam viri qui fuerunt ejusdem Amaldi nepotes, fecerunt mihi multam pro hac venditione rancuram. Eam itaque amplius ferre non volens, resque perdere nolens, coactus sum cambiare eundem mansum cum monasterio… dando mansum de Guntranno… et recipiendo ipsum de Amaldo; Gellone, 309 (a. 1070): medietatem concernai hoc tamen retineo; Agde, 278 (a. 1134): Нес venditio freta est cum consilio canonicorum Agathensium qui habuerunt inde octo solidos et IIII denarios pro consilio.

вернуться

4131

Marseille, 789 (a. 1037): ego Amicus et Lambertus, frater meus, et uxores nostre et filii nostri et Guilelmus, fidelis meus, et uxor sua Adalax, pro nostrarum redemptione animarum… donamus; 779 (a. 1042): Richardus, noster caballarius, cum consilio nostro, cambiavit per vineam quam habebat donatam ad sanctum Victorem; Lérins, I, 9 (a. 1046): et fideles nostri, Rodulfus cum filiis suis… similiter donant et firmatores existant.

вернуться

4132

HGL, V, 74.1 (a. 940, Narbonne): damus, laudamus et concedimus; Marseille, 325 (a. 1019); Apt, 117 (a. 1120): ego Leodegarius, episcopus Aptensis, vobis Guiranno et Bertranno integram dono et laudo ad servitium et fidelitatem; Agde, 11 (a. 1132); Aniane, 95 (a. 1152), etc.

вернуться

4133

Marseille, 150 (а. 1082): donamus, concedimus, laudamus et confirmamus; Apt, 121 (ca. 1122): dono, laudo atque confirmo.

вернуться

4134

Lérins, I, 99 (ca. 1060): laus Guillelmi Gauceranni… dono… domno Aldeberto abbati… ut, si quis ex meis hominibus vel filius aut filia sive heres, aliquomodo ex sua honore ipsi monasterio dare voluerit, hoc abbas et monachi sine aliqua contradictione suscipiant et perhenniter possideant; Nimes, 194 (a. 1108).

вернуться

4135

Lérins, I, 238 (a. 1094); 239 (a. 1096).

вернуться

4136

Apt, 101 (a. 1080–1100): nec homo nec foemina per nostrum consilium nec per nostrum consentimentum; 120 (a. 1120): ni homo ni femina per lo me cosel, ni per lo me consentiment…

вернуться

4137

См.: Giordanengo G. Le droit féodal…, p. 12, 121.

вернуться

4138

Vabres, 38 (a. 874): pro remedium animae seniori meo qui fuerit quondam Fredeloni necnon et Raymundo seu etiam et Bernardo qui fuerunt marchiones et duces; Saint-Pons-deNice, 3 (ca. 1010); Marseille, 603 (a. 1038), etc. Следует иметь в виду, что сеньором иногда назван покойный муж. См.: Nimes, 69 (а. 973).

вернуться

4139

Marseille, 788 (а. 1047); Lézat, 1598 (са. 1090); Gellone, 296 (а. 1060–1108), etc

вернуться

4140

HGL, II, 207 (а. 926, Rodez): pro cunctis amicis vel fidelibus nostris; V, 67 (a. 936, Toulouse): pro consanguineis nostris et fidelibus nostris; 78.3 (a. 943, Vabres); 89 (a. 949, Carcassonne); 111 (a. 961, Rodez); 151 (a. 990, Narbonne); Nimes, 117 (a. 988–1017), etc.