Выбрать главу

Аргументация Р. Латуша, построенная на сопоставлении формуляра типологически различных источников — описи и грамот — представляется недостаточно корректной. В Марсельском полиптике колоника действительно называется только по местности, но ведь далее указывается, кто ее держатель; в грамотах же колоника описана примерно так же, как и манс[4246]. Кстати, манс далеко не всегда идентифицирован по имени держателя: иногда считалось достаточным указать название урочища[4247], виллы и даже викарии, на территории которой он находится[4248]. В некоторых случаях это может объясняться тем, что манс пустует[4249]. Во многих грамотах он определяется и по местности, и по имени держателя[4250]. Встречаются и другие способы идентификации: по расположению относительно другого манса[4251] или по тому, у кого он был приобретен[4252]. Иногда эти способы описания комбинируются[4253].

Идентификация манса по его держателю считалась самой надежной — ведь в одной и той же местности землевладельцу могло принадлежать сразу несколько мансов[4254]. Обычно ограничивались именем держателя, иногда добавляли: сын или брат или племянник или зять такого-то[4255], уточняли откуда он был родом[4256] и т. д. Во многих случаях упомянутый таким образом крестьянин в данный момент действительно являлся держателем манса[4257]. Но нередко манс назван не по нынешнему, а по прежнему его держателю[4258]. Так же описаны иногда и другие объекты[4259]. Огрехи писцов зароняют сомнение в том, что они так уж четко различали грамматические формы[4260]. Но это касается лишь отдельных случаев, в целом же, употребление глаголов в настоящем или прошедшем времени носит вполне осмысленный характер[4261]. Эти две системы идентификации держаний благополучно сосуществовали. Поэтому, когда в одном пассаже мы встречаем, в отношении разных держателей и разных мансов один и тот же глагол, но в разных временных формах, перед нами может быть вовсе не ошибка писца, а описание двух неодинаковых ситуаций: один манс, по каким-то причинам, казалось целесообразным описать по его бывшему держателю, другой — по нынешнему[4262]. В некоторых случаях упомянуты и прежний, и нынешний держатель[4263]. Менять название манса с каждым новым держателем избегали, это внесло бы в документацию немыслимую путаницу, поэтому старое название порой сохранялось десятилетиями[4264], а имя держателя незаметно превращалось в топоним[4265].

Таким образом, доводы Р. Латуша хромают; парадокс в том, что по существу он во многом прав. На существование между колоникой и маисом реальных различий указывает уже тот факт, что в некоторых текстах эти термины сосуществуют, не являясь синонимами[4266]. При описании колоник крайне редко употребляется формула принадлежности: это имеет место только в поздних грамотах, где колоника недвусмысленно уподобляется мансу[4267]. Нет сведений и о дроблении колоники на держания меньшего размера. Напротив, в источниках V–VII вв. колоника выступает как достаточно крупное владение, на которое обычно испомещено помногу семей, в Турском полиптике — до десятка[4268]. В дальнейшем размеры колоники сокращаются, так что в эпоху развитого феодализма слово colonge, как правило, обозначает уже обыкновенный крестьянский двор[4269]. Однако в IX в. колоника (впрочем, как и северофранцузский манс того же времени) зачастую еще являлась держанием нескольких семей[4270]. На землях, описанных в Марсельском полиптике, совладение имело место приблизительно в 80% колоник, причем, по крайней мере, в каждом третьем случае, оправдано говорить о сосуществовании двух и более полных семей, не связанных между собой родством; особенно характерно совладение было для манципиев[4271]. В связи с этим напомню о несомненно античном по происхождению институте главного держателя, "управляющего" колоникой по поручению господина, засвидетельствованном в полиптике оригинальным выражением qui ipsam colonicam regere debet[4272].

Все это позволяет предположить, что возникновение мансов и возникновение колоник связаны с разными этапами истории вотчины и что образование манса в меньшей мере, чем образование колоники, обусловлено наделением раба участком господской земли — речь идет, конечно, о южнофранцузском мансе X–XI вв., во многом отличном от северофранцузского манса начала каролингской эпохи. Важными факторами этой эволюции, были, по-видимому, выход крестьянского хозяйства за границы старого надела в процессе аграрной колонизации и возникновение скученных поселений деревенского типа. В отличие от колоники, манс состоит не только из конкретных площадей, но и из разнообразных прав на пользование ресурсами окрестной территории. Колоника — это прежде всего надел и тяглая единица поместья, манс — это двор, ферма, хутор в первичном значении слова. Так называли всякое полноценное хозяйство, в том числе и крестьянина-аллодиста[4273].

вернуться

4246

Testamentum Abbonis, cap. 16: colonica in ipso pago Viennense, Baccoriaco super fluvium Carusium, ubi faber noster Maiorianus mansit; Marseille, 291 (a. 835): colonica ad illa Fonte ubi manet Dominicus colonus. Cf.: Conques, 115 (a. 930–935): manso de Oracione, ubi Venrannus visus est manere; Eixalada-Cuixà, 108 (a. 984): manso de Pujo ubi Durandus habitavit.

вернуться

4247

HGL, II, 197 (a. 877, Orange): manso Godoboro… Bornas mansum; Vabres, 20 (a. 932): cum manso de illa Pomareda; Nimes, 39 (a. 936): manso quae vocant Magalia; Conques, 302 (a. 962): mansus uno nominant Teolam; Gellone, 122 (a. 1008): manso uno que vocitatur Ros; Marseille, 655 (a. 1026): mansus Esperzallum nuncupatum; Gellone, 115 (a. 996–1031): in terminium de villa Rogas, donamus mansum unum que appellatur Bastida; Toulouse, 233 (ca. 1045): maso que vocatur Droela; Gellone, 30 (a. 1077–1099): mansum qui Fons Frigida vocatur; 466 (a. 1077–1099): unum quem apellant mansum Colobenc et alterum quem vocant mansum Laidgarenc, etc.

вернуться

4248

Gellone, 81 (a. 982): est ipse mansus in territorio Magdalonensi, in suburbio castro Sustancionense, infra terminium de villa que vocant Temantis; 87 (a. 1019): est namque iste mansus in comitatu Ruthenico, in vicharia Nantense; 129 (a. 996–1031); 83 (ca. 1070); Agde, 177 (a. 1116), etc.

вернуться

4249

Gellone, 136 (a. 1027–1048): vendo… duos mansos; unum mansum est in Poiols ubi Ysoardus visus est manere, et alius est ibi prope, in loco qui vocatur Cabanniz…

вернуться

4250

Conques, 357 (а. 901): mansus Favo Fonte ubi Deusdet visus est manere; Lérins, I, 17 (ca. 990): mansum unum cum omnibus ad se pertinentiis, qui est situs in pago Forojuliensi, in villa Palagionensi, de Aldeberto Labritto; 155 (a. 1036): manso uno quem excolit Durantus que supemominant Uscla Veneris; Gellone, 93 (a. 1031–1060): mansum quem appelant Ad Agrefol, ubi Johannes visus est manere; 100 (a. 1070): mansum al Toron ubi videtur manere pagensis nomine Ranulfiis; 69 (ca. 1070): mansum unum que appellatur Cumbas, ubi Petrus visus est manere; Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): mas qui vocatur Mota, quem tenuit Petrus; 106 (s. XI): duos mansos, unum in Rocheta, quam Marta tenuit, alterum in Clumanco, quem Amaldus Naso excoluit; Gellone, 358 (a. 1077–1099): mansi Fredolinis qui vocatur Taulaias; Vabres, 33 (a. 1105–1108): mansum de Pomariola totum ubi Agmarus stetit; Marseille, 380 (a. 1037); 800 (a. 1042); 594 (s. XI).

вернуться

4251

Nimes, 118 (a. 1019): prope alio manso de homine quem vocant Jonan, filio Grosso; Gellone, 130 (a. 1038): est ipse mansum inter affrontaciones de Maruilo et de Cantalupis et de Gaga Pavies ubi Martinus visus est manere; Nimes, 53 (a. 956); Agde, 252 (a. 1125), etc.

вернуться

4252

Gellone, 34 (a. 1027–1032): medietatem de manso qui appellatur Cantalupus, quem dedit… Wilelmo Arimandus et Abbo ambo fratres; 93 (a. 1031–1060): ipsumque mansum habuit Austrinus, avus meus, de abbatissa Fredburga; Apt, 90 (ca. 1060): mansum… dedit mihi Rajambaldus socer meus cum filia sua Gisla; Agde, 109 (a. 1083): infrontat in illum mansum quem dedit Sptephanus Poncius ad Sanctum Victorem Massiliense; 273 (ca. 1070–1090): in manso quem Petrus Ermenfredus… dedit ad Sanctum Stephanum; 252 (a. 1125): mansum quem Rostagnus de Fabricolis comparavit juxta mansum suum ubi habitavit Poncius Acret.

вернуться

4253

Gellone, 137 (a. 949–1006): in comitatu Lutevense, in terminium de villa que vocant Juncarias, mansum unum quem nominant Druncheta, que michi evenit de quodam Andrea; Marseille, 764 (a. 1056): mansum quem dedit avus meus Rostagnus, quem excolit homo nomine Galterius.

вернуться

4254

Marseille, 406 (a. 1035): situsque est alodis… in territorio Montis Justini, et ut ipse mansum designetur apertius, cultor ejus vocitatus est Petrus.

вернуться

4255

Nimes, 118 (a. 1019): manso de homine quem vocant Jonan, filio Grosso; Marseille, 649 (a. 1019): alium mansum excolit homo nomine Stephanus, gener de Edral; 205 (a. 1056): mansum in territorio… castri Vitrolae, quem tenere visus fuit Ingelbertus, Magnonis filius; 383 (ca. 1070): mansum de Uperto, fratre de Ebrardo Ragaloso; 540 (s. XI): quem mansum excoluit homo nomine Matfredus, nepos Pauli; Nimes, 200 (ca. 1110): molendinum quod construxit Dado… mansum unum in quo ipse Eldricus, filius Dadonis, visus est manere.

вернуться

4256

Marseille, 766 (ca. 1045): in Petra Castellana duos mansos, unum tenuit Pontius, filius Isnardi, alium quem tenuit Folcardus, que fuit de Iscarico.

вернуться

4257

Marseille, 202 (a. 1056): donamus… mansum unun; nunc est in presenti quem excolit homo nomine Ricardus Egua Russa.

вернуться

4258

Marseille, 258 (а. 1022): mansum quem excoluit homo nomine Durandus Pendentia; 252 (a. 1028); 125 (a. 1035); 131 (a. 1036), 529 (ca. 1040), 306 (a. 1061) — аналогично; 127 (a. 1035): dimidium mansum… quod tenuit et excoluit Ingelbertus; Avignon, 17 (a. 1099): dono… mansum qui fuit Laugerii Berengarii, quem adquisivi a Raimundo Decano.

вернуться

4259

Lézat, 583 (a. 974): alodem que vocant ipsum Hermum qui fuit Agalberto; Marseille, 728 (ca. 1040): unam cabannariam… quam excoluit homo nomine Nadalscera Nova; 516 (ca. 1055); 520 (ca. 1055), etc.

вернуться

4260

Marseille, 108 (a. 1059): dono mansum… quem tenuit et excolit Theophanius et quem ego faciebam excoli in meo dominio.

вернуться

4261

Marseille, 250 (a. 1030): dono mansum quem excoluit Durandus, pater Pontii Faiditi; 684 (a. 1031): unum medium mansum… quem excolit homo nomine Pontius Spina, filius Gualterii; 131 (a. 1036): unum mansum excoluit homo nomine Theodoricus, alium excoluit homo nomine Raiambertus, cabannariam vero excolit nunc Johannes cum matre sua; Béziers, 74 (post a. 1067): mansum suum totum, qui fuit Isimbert… sicut unquam Isimbertus vetulus melius habuit et tenuit; Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): unum mansum, illum videlicet quem quondam tenuit Isimbardus; Marseille, 341 (a. 1074): terra de manso qui fuit de Auranno vetere.

вернуться

4262

Vabres, 29 (a. 942): manso ubi Rainardus visus est manere… et alio manso ubi Folcradus visus fuit manere; Gellone, 22 (a. 983): in terminium de Arboles mansos duos, ubi Ricramnus visus est manere et Garibertus visus fuit habitare; Marseille, 293 (a. 1038): duos mansos, unum de Mercurino quem vocant Bonam Micam in presenti, alium vero de Adalelmo presbytero post obitum suum; 550 (a. 1060–1064): duos mansos… quem excoluit homo nomine Langobardus et alium quem excolit homo nomine Aurelenus; Nimes, 151 (a. 1070): donant ipsum mansum ubi Petrus Siguerius visus est manere… et alium mansum ubi Bemardus Rainaldi visus fuit manere.

вернуться

4263

Béziers, 41 (a. 978): mansus quem excoluit Durandus, pater Pontii Faiditi, pesenti cultoris; Marseille, 250 (a. 1030): medium mansum quem excolit Allulfus et unam cabannariam quem excoluit Rainaldus et modo tenet supradictus Allulfus; 200 (a. 1057): mansum integrum… quem quidam homo nomine Amalbertus priscis temporibus et nunc filii eius excoluit; Lérins, I, 134 (a. 1046–1066): mansus quidem olim dicitur fuisse de quodam homine qui dictus est Andreas, cognomento Cambairo, uxorque ejus dicta est Ritberga.

вернуться

4264

Marseille, 1089 (са. 1080): inquirentes namque quandum cartulam de sponsalicio in que sciebant scriptum homiem qui excoluerat mansum, nomine Benedet Pela, a quo homine accepit nomen mansum Benedet Pela. Cf.: Marseille, 1057 (ca. 1020): Longo temporo post obitum Benedet Pela, venerunt duo successores ejus qui inter se diviserunt mansum in duas partes: Una vocatur Selamus et altera Ferreng. Post hoc mutatum est nomen mansi: una pars vocata est Salamus et altera Ferreng. Ниже этот манс называется так: mansus de Benedet Pela; totus mansus de Benedet Pela; mansus de Benedet Pela quod vocant Salamus et Ferreng; mansus de Salamus et de Ferreng.

вернуться

4265

Marseille, 454 (a. 1064–1079): mansus quem appelant mansum Benedicti; 293 (a. 1038); 763 (a. 1064).

вернуться

4266

См.: Gellone, 160 (a. 804); Lyon, 6 (a. 984). Cp.: Fournier G. Le peuplement rurale en Basse Auvergne…, p. 242; Dollinger Ph. L'évolution des classes en Bavière…, p. 121.

вернуться

4267

См.: Грацианский Н.П. Бургундская деревня…, с. 106–107.

вернуться

4268

См.: Gasnault P., Vezin J. Documents comptables de Saint-Martin de Tours à l'époque mérovingienne. Paris, 1975.

вернуться

4269

Bloch M. La société féodale. Paris, 1939, vol. 1, p. 278. Исключение составляет Эльзас, где вплоть до XVI в. словом colonge называли поселение хуторского типа. См.: Inglot S. Essai sur la vie rurale et les colonges d'Alsace (ХI–XIII siècle). Strasbourg, 1932.

вернуться

4270

Cp.: Déléage A. La vie rurale en Bourgogne…, p. 566–567; Мильская Л.T. Светская вотчина…, с. 83.

вернуться

4271

Блонин В.А. Крестьянская семья…, с. 174–175, 180–181. Напомню, что содержатели северофранцузского манса этого времени, как правило, находились в близком родстве. См.: Бессмертный Ю.Л. Структура крестьянской семьи во французской деревне IX в.: данные антропонимического анализа Сен-Жерменского политика. — СВ., 1980, вып. 43, с. 32–52.

вернуться

4272

См. гл. VI, раздел 3.

вернуться

4273

Marseille, 741 (а. 1021–1048): de omnem terram incultam habeant monachi XI partes et ipsi XII, excepto hoc quod ipsi alodarii apprehendent in suo dominio, per suos mansos.