Аргументация Р. Латуша, построенная на сопоставлении формуляра типологически различных источников — описи и грамот — представляется недостаточно корректной. В Марсельском полиптике колоника действительно называется только по местности, но ведь далее указывается, кто ее держатель; в грамотах же колоника описана примерно так же, как и манс[4246]. Кстати, манс далеко не всегда идентифицирован по имени держателя: иногда считалось достаточным указать название урочища[4247], виллы и даже викарии, на территории которой он находится[4248]. В некоторых случаях это может объясняться тем, что манс пустует[4249]. Во многих грамотах он определяется и по местности, и по имени держателя[4250]. Встречаются и другие способы идентификации: по расположению относительно другого манса[4251] или по тому, у кого он был приобретен[4252]. Иногда эти способы описания комбинируются[4253].
Идентификация манса по его держателю считалась самой надежной — ведь в одной и той же местности землевладельцу могло принадлежать сразу несколько мансов[4254]. Обычно ограничивались именем держателя, иногда добавляли: сын или брат или племянник или зять такого-то[4255], уточняли откуда он был родом[4256] и т. д. Во многих случаях упомянутый таким образом крестьянин в данный момент действительно являлся держателем манса[4257]. Но нередко манс назван не по нынешнему, а по прежнему его держателю[4258]. Так же описаны иногда и другие объекты[4259]. Огрехи писцов зароняют сомнение в том, что они так уж четко различали грамматические формы[4260]. Но это касается лишь отдельных случаев, в целом же, употребление глаголов в настоящем или прошедшем времени носит вполне осмысленный характер[4261]. Эти две системы идентификации держаний благополучно сосуществовали. Поэтому, когда в одном пассаже мы встречаем, в отношении разных держателей и разных мансов один и тот же глагол, но в разных временных формах, перед нами может быть вовсе не ошибка писца, а описание двух неодинаковых ситуаций: один манс, по каким-то причинам, казалось целесообразным описать по его бывшему держателю, другой — по нынешнему[4262]. В некоторых случаях упомянуты и прежний, и нынешний держатель[4263]. Менять название манса с каждым новым держателем избегали, это внесло бы в документацию немыслимую путаницу, поэтому старое название порой сохранялось десятилетиями[4264], а имя держателя незаметно превращалось в топоним[4265].
Таким образом, доводы Р. Латуша хромают; парадокс в том, что по существу он во многом прав. На существование между колоникой и маисом реальных различий указывает уже тот факт, что в некоторых текстах эти термины сосуществуют, не являясь синонимами[4266]. При описании колоник крайне редко употребляется формула принадлежности: это имеет место только в поздних грамотах, где колоника недвусмысленно уподобляется мансу[4267]. Нет сведений и о дроблении колоники на держания меньшего размера. Напротив, в источниках V–VII вв. колоника выступает как достаточно крупное владение, на которое обычно испомещено помногу семей, в Турском полиптике — до десятка[4268]. В дальнейшем размеры колоники сокращаются, так что в эпоху развитого феодализма слово colonge, как правило, обозначает уже обыкновенный крестьянский двор[4269]. Однако в IX в. колоника (впрочем, как и северофранцузский манс того же времени) зачастую еще являлась держанием нескольких семей[4270]. На землях, описанных в Марсельском полиптике, совладение имело место приблизительно в 80% колоник, причем, по крайней мере, в каждом третьем случае, оправдано говорить о сосуществовании двух и более полных семей, не связанных между собой родством; особенно характерно совладение было для манципиев[4271]. В связи с этим напомню о несомненно античном по происхождению институте главного держателя, "управляющего" колоникой по поручению господина, засвидетельствованном в полиптике оригинальным выражением qui ipsam colonicam regere debet[4272].
Все это позволяет предположить, что возникновение мансов и возникновение колоник связаны с разными этапами истории вотчины и что образование манса в меньшей мере, чем образование колоники, обусловлено наделением раба участком господской земли — речь идет, конечно, о южнофранцузском мансе X–XI вв., во многом отличном от северофранцузского манса начала каролингской эпохи. Важными факторами этой эволюции, были, по-видимому, выход крестьянского хозяйства за границы старого надела в процессе аграрной колонизации и возникновение скученных поселений деревенского типа. В отличие от колоники, манс состоит не только из конкретных площадей, но и из разнообразных прав на пользование ресурсами окрестной территории. Колоника — это прежде всего надел и тяглая единица поместья, манс — это двор, ферма, хутор в первичном значении слова. Так называли всякое полноценное хозяйство, в том числе и крестьянина-аллодиста[4273].
4246
Testamentum Abbonis, cap. 16: colonica in ipso pago Viennense, Baccoriaco super fluvium Carusium, ubi faber noster Maiorianus mansit; Marseille, 291 (a. 835): colonica ad illa Fonte ubi manet Dominicus colonus. Cf.: Conques, 115 (a. 930–935): manso de Oracione, ubi Venrannus visus est manere; Eixalada-Cuixà, 108 (a. 984): manso de Pujo ubi Durandus habitavit.
4247
HGL, II, 197 (a. 877, Orange): manso Godoboro… Bornas mansum; Vabres, 20 (a. 932): cum manso de illa Pomareda; Nimes, 39 (a. 936): manso quae vocant Magalia; Conques, 302 (a. 962): mansus uno nominant Teolam; Gellone, 122 (a. 1008): manso uno que vocitatur Ros; Marseille, 655 (a. 1026): mansus Esperzallum nuncupatum; Gellone, 115 (a. 996–1031): in terminium de villa Rogas, donamus mansum unum que appellatur Bastida; Toulouse, 233 (ca. 1045): maso que vocatur Droela; Gellone, 30 (a. 1077–1099): mansum qui Fons Frigida vocatur; 466 (a. 1077–1099): unum quem apellant mansum Colobenc et alterum quem vocant mansum Laidgarenc, etc.
4248
Gellone, 81 (a. 982): est ipse mansus in territorio Magdalonensi, in suburbio castro Sustancionense, infra terminium de villa que vocant Temantis; 87 (a. 1019): est namque iste mansus in comitatu Ruthenico, in vicharia Nantense; 129 (a. 996–1031); 83 (ca. 1070); Agde, 177 (a. 1116), etc.
4249
Gellone, 136 (a. 1027–1048): vendo… duos mansos; unum mansum est in Poiols ubi Ysoardus visus est manere, et alius est ibi prope, in loco qui vocatur Cabanniz…
4250
Conques, 357 (а. 901): mansus Favo Fonte ubi Deusdet visus est manere; Lérins, I, 17 (ca. 990): mansum unum cum omnibus ad se pertinentiis, qui est situs in pago Forojuliensi, in villa Palagionensi, de Aldeberto Labritto; 155 (a. 1036): manso uno quem excolit Durantus que supemominant Uscla Veneris; Gellone, 93 (a. 1031–1060): mansum quem appelant Ad Agrefol, ubi Johannes visus est manere; 100 (a. 1070): mansum al Toron ubi videtur manere pagensis nomine Ranulfiis; 69 (ca. 1070): mansum unum que appellatur Cumbas, ubi Petrus visus est manere; Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): mas qui vocatur Mota, quem tenuit Petrus; 106 (s. XI): duos mansos, unum in Rocheta, quam Marta tenuit, alterum in Clumanco, quem Amaldus Naso excoluit; Gellone, 358 (a. 1077–1099): mansi Fredolinis qui vocatur Taulaias; Vabres, 33 (a. 1105–1108): mansum de Pomariola totum ubi Agmarus stetit; Marseille, 380 (a. 1037); 800 (a. 1042); 594 (s. XI).
4251
Nimes, 118 (a. 1019): prope alio manso de homine quem vocant Jonan, filio Grosso; Gellone, 130 (a. 1038): est ipse mansum inter affrontaciones de Maruilo et de Cantalupis et de Gaga Pavies ubi Martinus visus est manere; Nimes, 53 (a. 956); Agde, 252 (a. 1125), etc.
4252
Gellone, 34 (a. 1027–1032): medietatem de manso qui appellatur Cantalupus, quem dedit… Wilelmo Arimandus et Abbo ambo fratres; 93 (a. 1031–1060): ipsumque mansum habuit Austrinus, avus meus, de abbatissa Fredburga; Apt, 90 (ca. 1060): mansum… dedit mihi Rajambaldus socer meus cum filia sua Gisla; Agde, 109 (a. 1083): infrontat in illum mansum quem dedit Sptephanus Poncius ad Sanctum Victorem Massiliense; 273 (ca. 1070–1090): in manso quem Petrus Ermenfredus… dedit ad Sanctum Stephanum; 252 (a. 1125): mansum quem Rostagnus de Fabricolis comparavit juxta mansum suum ubi habitavit Poncius Acret.
4253
Gellone, 137 (a. 949–1006): in comitatu Lutevense, in terminium de villa que vocant Juncarias, mansum unum quem nominant Druncheta, que michi evenit de quodam Andrea; Marseille, 764 (a. 1056): mansum quem dedit avus meus Rostagnus, quem excolit homo nomine Galterius.
4254
Marseille, 406 (a. 1035): situsque est alodis… in territorio Montis Justini, et ut ipse mansum designetur apertius, cultor ejus vocitatus est Petrus.
4255
Nimes, 118 (a. 1019): manso de homine quem vocant Jonan, filio Grosso; Marseille, 649 (a. 1019): alium mansum excolit homo nomine Stephanus, gener de Edral; 205 (a. 1056): mansum in territorio… castri Vitrolae, quem tenere visus fuit Ingelbertus, Magnonis filius; 383 (ca. 1070): mansum de Uperto, fratre de Ebrardo Ragaloso; 540 (s. XI): quem mansum excoluit homo nomine Matfredus, nepos Pauli; Nimes, 200 (ca. 1110): molendinum quod construxit Dado… mansum unum in quo ipse Eldricus, filius Dadonis, visus est manere.
4256
Marseille, 766 (ca. 1045): in Petra Castellana duos mansos, unum tenuit Pontius, filius Isnardi, alium quem tenuit Folcardus, que fuit de Iscarico.
4257
Marseille, 202 (a. 1056): donamus… mansum unun; nunc est in presenti quem excolit homo nomine Ricardus Egua Russa.
4258
Marseille, 258 (а. 1022): mansum quem excoluit homo nomine Durandus Pendentia; 252 (a. 1028); 125 (a. 1035); 131 (a. 1036), 529 (ca. 1040), 306 (a. 1061) — аналогично; 127 (a. 1035): dimidium mansum… quod tenuit et excoluit Ingelbertus; Avignon, 17 (a. 1099): dono… mansum qui fuit Laugerii Berengarii, quem adquisivi a Raimundo Decano.
4259
Lézat, 583 (a. 974): alodem que vocant ipsum Hermum qui fuit Agalberto; Marseille, 728 (ca. 1040): unam cabannariam… quam excoluit homo nomine Nadalscera Nova; 516 (ca. 1055); 520 (ca. 1055), etc.
4260
Marseille, 108 (a. 1059): dono mansum… quem tenuit et excolit Theophanius et quem ego faciebam excoli in meo dominio.
4261
Marseille, 250 (a. 1030): dono mansum quem excoluit Durandus, pater Pontii Faiditi; 684 (a. 1031): unum medium mansum… quem excolit homo nomine Pontius Spina, filius Gualterii; 131 (a. 1036): unum mansum excoluit homo nomine Theodoricus, alium excoluit homo nomine Raiambertus, cabannariam vero excolit nunc Johannes cum matre sua; Béziers, 74 (post a. 1067): mansum suum totum, qui fuit Isimbert… sicut unquam Isimbertus vetulus melius habuit et tenuit; Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): unum mansum, illum videlicet quem quondam tenuit Isimbardus; Marseille, 341 (a. 1074): terra de manso qui fuit de Auranno vetere.
4262
Vabres, 29 (a. 942): manso ubi Rainardus visus est manere… et alio manso ubi Folcradus visus fuit manere; Gellone, 22 (a. 983): in terminium de Arboles mansos duos, ubi Ricramnus visus est manere et Garibertus visus fuit habitare; Marseille, 293 (a. 1038): duos mansos, unum de Mercurino quem vocant Bonam Micam in presenti, alium vero de Adalelmo presbytero post obitum suum; 550 (a. 1060–1064): duos mansos… quem excoluit homo nomine Langobardus et alium quem excolit homo nomine Aurelenus; Nimes, 151 (a. 1070): donant ipsum mansum ubi Petrus Siguerius visus est manere… et alium mansum ubi Bemardus Rainaldi visus fuit manere.
4263
Béziers, 41 (a. 978): mansus quem excoluit Durandus, pater Pontii Faiditi, pesenti cultoris; Marseille, 250 (a. 1030): medium mansum quem excolit Allulfus et unam cabannariam quem excoluit Rainaldus et modo tenet supradictus Allulfus; 200 (a. 1057): mansum integrum… quem quidam homo nomine Amalbertus priscis temporibus et nunc filii eius excoluit; Lérins, I, 134 (a. 1046–1066): mansus quidem olim dicitur fuisse de quodam homine qui dictus est Andreas, cognomento Cambairo, uxorque ejus dicta est Ritberga.
4264
Marseille, 1089 (са. 1080): inquirentes namque quandum cartulam de sponsalicio in que sciebant scriptum homiem qui excoluerat mansum, nomine Benedet Pela, a quo homine accepit nomen mansum Benedet Pela. Cf.: Marseille, 1057 (ca. 1020): Longo temporo post obitum Benedet Pela, venerunt duo successores ejus qui inter se diviserunt mansum in duas partes: Una vocatur Selamus et altera Ferreng. Post hoc mutatum est nomen mansi: una pars vocata est Salamus et altera Ferreng. Ниже этот манс называется так: mansus de Benedet Pela; totus mansus de Benedet Pela; mansus de Benedet Pela quod vocant Salamus et Ferreng; mansus de Salamus et de Ferreng.
4265
Marseille, 454 (a. 1064–1079): mansus quem appelant mansum Benedicti; 293 (a. 1038); 763 (a. 1064).
4266
См.: Gellone, 160 (a. 804); Lyon, 6 (a. 984). Cp.:
4268
См.: Gasnault P., Vezin J. Documents comptables de Saint-Martin de Tours à l'époque mérovingienne. Paris, 1975.
4269
4270
Cp.:
4271
4273
Marseille, 741 (а. 1021–1048): de omnem terram incultam habeant monachi XI partes et ipsi XII, excepto hoc quod ipsi alodarii apprehendent in suo dominio, per suos mansos.