Главным источником сведений об имущественных отношениях в крестьянской среде служат формулы описания мансов. Несмотря на то, что грамоты содержат сотни таких формул, общий объем информации о крестьянских семьях, набираемой таким образом, по крайней мере, на порядок меньше той, которой мы располагаем о семьях элиты. Ситуация осложняется тем, что приводимые при описании мансов имена необязательно характеризуют зависимых крестьян: речь может идти и об их господах, как правило, мелких вотчинниках, и различить эти две социальные группы бывает очень непросто. Участок мог быть, бесспорно, обозначен именем собственника. Об этом говорят такие формулировки, как "земля графа такого-то" или "земля такого-то святого"[4274], т. е. того или иного церковного учреждения. В связи с этим следует сказать несколько слов о соотношении формул описания манса при помощи глагола — и без него, посредством упоминания имени в генетиве. В принципе, они синонимичны[4275]. Первый тип описания, в целом, более древний. В тех случаях, когда можно сравнить обозначения одного и того же манса на протяжении длительного отрезка времени, тенденция к сокращению очевидна[4276]. Различие, пожалуй, в том, что формула "манс такого-то" особенно часто применяется в отношении мансов клириков, министериалов и других "верных"[4277]. Но если таких пояснений нет, сказать наверняка, о ком идет речь, затруднительно: даже в одном пассаже генетивные конструкции могут употребляться для обозначения как собственников, так и держателей[4278].
Здесь важно не оступиться. Встретив формулировку: campum que fuit de Petro Saumada[4279], и не зная, что речь идет о сыне марсельского виконта, его вполне можно было бы зачислить в зависимые крестьяне. И наоборот: столкнувшись с конструкцией: manso qui fuit de… Godemari condam, и не зная, что чуть выше Годемар был назван сервом[4280], его можно было бы принять за мелкого собственника, в том числе мелкого сеньора. Даже указание на то, что имярек посадил виноградник, необязательно означает, что речь идет о крестьянине, поскольку писец мог иметь в виду и сеньора, распорядившегося это сделать[4281]. Иногда выручает указание социального статуса[4282], иногда — упоминание о том, что манс такого-то находится в доминии традента и что он-то и распорядился его "устроить"[4283], или же сведения о том, что в данной местности траденту принадлежит несколько мансов, так что имя, которым обозначен один из них, почти наверняка принадлежит зависимому человеку[4284]. Иногда же (это редкая удача) описание манса содержит имена и держателя, и его господина[4285].
Перейдем к анализу глаголов, выражающих отношение держателя к маису. Их можно разделить на четыре группы. Первая состоит из глагола "быть", самого употребительного, но и наименее информативного; он встречается почти исключительно в прошедшем времени и в отношении прежнего держателя[4286]. Вторая включает глаголы, характеризующие проживание держателя на его мансе: manere[4287], permanere[4288], habitare[4289], stare[4290], incolere[4291], conversare[4292]. Третья — глаголы, описывающие хозяйственную деятельность держателя: excolere[4293], laborare[4294], frangere[4295]. В четвертую группу входят правовые понятия: habere[4296], tenere[4297], possidere[4298]. Нередко используются сразу два термина: "возделывать и владеть"[4299], "держать и возделывать"[4300], "держать и обрабатывать"[4301] и т. д. Так же описываются и отдельные участки, не составляющие манс[4302].
4274
Eixalada-Cuixà, 89 (a. 961): terra Gozfredo comite… terra sancte Eulalie… terra Benedicto presbytero; Nimes, 65 (a. 965): de circii allaterat in manso Raimundi comite; Marseille, 107 (a. 971): consortat huno latere terra comitale; Agde, 209 (a. 1139): de manso Sancti Stephani.
4275
Marseille, 760 (ca. 1035): manso de Gamerio Camba Rasa; 761 (ca. 1040): manso… quem excoluit homo nomine Gamerius, prénommé Camba Rasa; Agde, 256 (a. 1092): manso qui fuit de Ricardo Eusebio et de uxore sua Bonafîlia; 254 (a. 1106): mansum in quo habitavit Ricardus Eusebius et mulier sua Bonafîlia.
4276
Cf.: Agde, 239 (a. 1123): mansum… in quo habitat Pontius Joannes Paregencus; 61 (a. 1183): manso de Parregenchis.
4277
Gellone, 27 (са. 1005): mansum unum que fuit de Unofredo presbitero; Marseille, 299 (a. 1053): mansum de Amaldo, meo caballario; 519 (ca. 1060): donavit… unum mansum de Raiambaldo mestrale.
4278
Marseille, 343 (ca. 1060): terra que fuit de episcopo Ingilranno, de manso de Autranno; 383 (ca. 1070): ego frater Bamerius accaptavi ad proprium alodium II mansos de Amulfo de Guarda et de sus muliere Constanda et a filiis et fiiabusque suis, hoc est mansum de Michahele, filio de Rogerio, et mansum de Uperto, fratre de Ebrardo Ragaloso.
4280
Eixalada-Cuixà, 111 (a. 988): de suo alode que ad illum advenit de servo suo Godemari condam…
4281
Marseille, 205 (a. 1056): Geusserannus… donavit… III semodiatas de vinea in clauso ipso quod ipse et Runignus, miles eius, plantaverunt.
4282
Marseille, 456 (a. 1025): mansus quem excoluit Lauterius presbiter; 209 (a. 1029): exceptis mansis quos tenent caballarii his nominibus (далее следуют 7 имен); Nimes, 143 (а. 1077): ego Gaufredus Fulcherii, presbiter et canonicus, donatur sum… mansum unum de alode meo, ubi Bertrandus Durantii, nepos meus, visus est habitare.
4283
Marseille, 108 (a. 1059): illum videlicet mansum totum et ex integro, quem tenuit et excolit Theophanius, in Podio Nigro, et quem ego faciebam excoli in meo dominio.
4284
Gellone, 41 (a. 954–986): quatuor mansos in villa Cambonis ubi Bertramnus et Rogerius et Gualterius et Ingilvinus visi sunt manere; Marseille, 792 (ca. 1045): mansum obtimum quem excolit homo nomine Petrus Columba… unum mansum de melioribus quos ibi abeo; Nimes, 158 (a. 1080): ego… Petrus Guigonis… indignus prepositus… concedo… mansum unum, in quo Pontius habitat per me.
4285
Marseille, 776 (ca. 1045): mansum unum, quem excoluit Siguinus, quem donavit nobis Rostagnus clericus; 521 (ca. 1055): donamus tibi manso que fuit Gontardo… et facias tu, fidelis noster, de ipsis rebus quicquid facere volueris; 343 (ca. 1060): terra que fuit de episcopo Ingilranno, de manso de Autranno… de manso de Girardo faber… in loco qui dicunt clauso de domna Gualdrada. 383 (са. 1070): Vitalis, famulus Guillelmi, vendidit mihi imam semodiatam de terra et inculta, de manso illo qui fuit David; Nimes, 157 (a. 1080): ipsum mansum totum ubi habitat Rotbaldus per me et fuit de Senioreto, avo meo, et est meus alodes; Lérins, I, 57 (s. XI): mansum de Rainardo, quem dedit Guido Gisbemo; Béziers, 108 (a. 1107): ordino… ipsum mansum de Biterris ubi habitat Stephanus de Scarengs quem habeo ad fevum de Lupone et ipsos duos mansos quos similiter habeo de Raimundo Ermengaudi de Corneliano, ubi habitat Arucus et Stephanus Rodbertus; Douzens, A 112 (post a. 1169): ipso manso quem tenet Amaldi Bemucii… quem habet Petrus, frater meus, in pignora; Avignon, 71 (a. 1104–1176): manso quem tenet Alcherius qui est de Augerio piscatore.
4286
Marseille, 213 (a. 1045): mansum que fuit de Johanne Cascanela; 278 (a. 1068): mansum unum qui fuit Amulfi; Cf.: ibidem, 135 (ca. 1010): mansum de Adalard; 139 (a. 1087): duos mansos, unum de Durant et alium de Martino Aino.
4287
Vabres, 38 (a. 874); Conques, 251 (a. 900); Vabres, 17 (a. 909): manso meo ubi Leotrandus visus Mt manere; HGL, V, 71 (a. 937): manso ubi Benedictus manet; 126 (a. 972); Gellone, 131 (a. 982).
4288
Lézat, 719 (ca. 1000): ipso casale ubi Amulfus stabit… alio casale ubi Servodei permansit…
4289
HGL, V, 76 (a. 941, Eine): mansus ubi Guitimirus habitavit condam qui Mt; Agde, 315 (a. 973): in unum mansum habitat Albaricus, alius Mt Agilberto predicto; Conques, 395 (a. 1004, Apt); Roussillon, 41 (a. 1046); Nimes, 140 (a. 1043–1060); Béziers, 125 (a. 1123): in quo manso Petrus Aribert habitat et visus est habitare, etc.
4291
Montmajour, p. 80 (in. s. JG): ipsum mansum incolit Stephanus Peregrinus; Marseille, 715 (a. 1064): facimus donationem de illo dimidio manso quem Fulcherius incoluit.
4293
Vabres, 45 (a. 932–937): manso ubi Amalfredus visus est excolere; Marseille, 252 (a. 1028, Aix): mansus quem excolit Bertrannus; Lérins, I, 121 (ca. 1047–1056): mansum… cujus cultor Bemardus Ferrarius vocatur.
4294
Lézat, 404 (ca. 1030): quem mansum laborat homo nomine Aicardus; Béziers, 72 (post a. 1061): sicut umquam comes melius habuit vel tenuit vel aliquis per illum laboravit; Gellone, 264 (a. 1077–1099).
4295
Marseille, 764 (a. 1056): donamus unum mansum quem fregit homo nomine Ansoardus et unum mansum quem excoluit Augerius Pellicerius.
4297
Lérins, I,3 (a. 990): mansum… que videlicet Matfredus tenuit; Marseille, 258 (a. 1022): mansum quem tenet homo nomine Bonusparus; 695 (ca. 1050): illud mansum solitus erat tenere quidam Giraldus de Brusco; Gellone, 148 (ca. 1050); Nimes, 196 (a. 1109), etc. Отмечу редкую форму continere: Gellone, 101 (ca. 1070): mansum in Roved quem Petrus continet.
4298
Conques, 35 (a. 955–985): illo manso ubi Girardus visus est abbere vel possidere; Marseille, 585 (a. 1014): mansum quem possidet homo nomine Bosen; Apt, 64 (a. 1010–1032): mansum… cujus possessor est Gontardus.
4300
Marseille, 127 (ca. 1035); 108 (a. 1059): mansum… quem tenuit et excoluit Theophanius et quem ego faciebam excoli in meo dominio; Nimes, 136 (a. 1043–1060): manso que Bone Faisse tenet vel excolit; 185 (a. 1060–1108): mansus… quem tenet et excolit Petrus Rufus et infantes sui.
4302
Marseille, 422 (ca. 1025): ortum quem excoluit Constantinus; 253 (a. 1027): terram quam Grimulfus excoluit; Lérins, I, 153 (a. 1033): pecia de terra culta… quem excolit Amaldus Blanco; Béziers, 114 (a. 1110): vinea quam laborat idem Poncius Bemardi. В отношении виноградников часто используется глагол aedificare: Marseille, 1075 (а. 1059); Nimes, 132 (а. 1043–1060), Aniane, 218 (а. 1060–1108), etc.