Prze które namocniejsze państwa często giną.
Прычынай цяперашніх няшчасцяў людзей з’яўляюцца нядобрыя перамены (у адзенні, звычаях, веры і г. д), і каму, як не Пратэю – увасабленню зменлівасці – заўважыць іх і пра гэта распавесці. Пярэварацень – адначасова суддзя, сведка і віноўца бедаў шляхецкага грамадства. Ён выконвае ў паэме функцыі прамоўцы, апавядальніка і героя, прычым – адмоўнага. Як бачым, берасцейскі аўтар усклаў на Пратэя значна цяжэйшую задачу, чым Я. Каханоўскі на Сатыра: лягчэй крытыкаваць іншых, чым прызнавацца ва ўласных грахах. Разумее гэта і герой паэмы: “Wiem dobrze, jak to trudno na się co powiedać...” (Proteus 1890: 5), але адважна бярэцца распавядаць уласную гісторыю, перад тым як асуджаць норавы і звычаі сваіх слухачоў: “Potem o sprawach waszych powiem swoje zdanie ...” (Proteus 1890: 5).
Аповяд Пратэя прыўносіць у паэму элементы сюжэта. Мы даведваемся пра легендарнае мінулае героя ў вобразе крылатага цмока і пра цяперашняе жыццё ў постаці польскага шляхціца. Калісьці Пратэй служыў марскому цару Няптуну, але вымушаны быў пакінуць свой край, заняты Магаметам, і перабраўся ў Польшчу. Тут ён быў спачатку прыняты гасцінна, але пры ўмове, калі перастане бясконца змяняць абліччы, а выбера сабе каторае і застанецца ў ім назаўсёды. Шчырае, сумленнае жыццё не адпавядала наскрозь фальшывай натуры Пярэваратня: “Zły zwyczaj, rzecz gwałtowna i nałóg niezbyty, / Tego wy macie we mnie przykład znamienity” (Proteus 1890: 8), і ён доўгі час вымушаны быў хавацца ў пячорах пад Кракавам (алюзія да легенды пра кракаўскага цмока?). Неўзабаве ў Польшчы насталі новыя часы і на змену цнатлівым і непадкупным продкам прыйшлі разбэшчаныя пагоняй за золатам нашчадкі. Пратэй пакінуў сваё сховішча і стаў жыць сярод людзей як звычайны шляхціц, не мяняючы болей абліччаў, але штодзень мяняючы строі (польскія на нямецкія, нямецкія на італьянскія, італьянскія на венгерскія і г. д.), веравызнанні (каталіцтва на лютэранства, лютэранства на кальвінства, кальвінства на арыянства), якасці характару i паводзіны: “Skąpy dziś, aż mierziono, jutro nazbyt hojny...” (Proteus 1890: 11); “Dziś sąsiada obłapiam, jutro z nim za włosy...” (Proteus 1890: 11).
Паганскі бажок вельмі лёгка ператварыўся ў польскага шляхціца-хрысціяніна, бо яшчэ на службе ў Няптуна ён паводзіў сябе хутчэй як баязлівы шляхціц, а не як крылаты цмок:
Zniknąłem niewidomy, gdy przyszła potrzeba,
Chociam hojnie używał królewskiego chleba.
Gdym się nie chciał zasłaniać, miałem swe wymówki,
Nie pojadę na wojnę, bom jest chorej główki;
Jeśliby mi to nie szło, to ja na plac z żona,
Doma siedziem, a naszy towarzyszy toną.
Gdy groził nieprzyjaciel, nie czekałem trwogi,
Zagony poprzedawszy, to ja zaraz w nogi.
Куды цяжэй Пратэю было выканаць наступнае заданне паэта: ператварыцца з авантурніка і махляра ў суддзю і настаўніка польскага грамадства, выклікаць калі не павагу, то хаця б давер і спагаду ў слухачоў. Адразу адзначым, што ў поўным аб’ёме задача гэтая была невыканальная і менавіта несумяшчальнасць двух роляў героя з’яўляецца самым супярэчлівым месцам паэмы “Пратэй, або Пярэварацень”. С. Кот лічыў выбар Пратэя ў якасці прамоўцы адназначна няўдалым (Kot 1956:122). Аўтарытэт Сатыра як мараліста-рэзанёра палягаў на ягоным старадаўнім паходжанні, натуральнасці і прастаце паводзінаў, глыбокай набожнасці і шчырым патрыятызме (Я. Каханоўскі “хрысціянізаваў” і “знацыяналізаваў” свайго героя). Пратэй мог пахваліцца толькі паходжаннем (але не сваім мінулым) ды прарочым дарам, усе іншыя ўласцівасці ды ўчынкі сведчылі супраць яго. Калі, напрыклад, у сваёй прамове Пратэй сцвярджае: “ W Boga wierzę, którego Krystus Ojcem zowie, / Którego sposobieni jesteśmy synowie. / Tego mię Pismo uczy” (Proteus 1890: 19), чытач адразу згадвае зусім іншае прызнанне з ягонага аповяду: “ Jam się prawdziwie temu nigdy nie ukorzył, / Który niebo i ziemię i człowieka stworzył” (Proteus 1890: 11).
Берасцейскі аўтар адчуваў супярэчнасць паміж дзвюма функцыямі вобраза Пратэя ў паэме, таму імкнуўся рознымі спосабамі дапамагчы свайму герою.
Па-першае: паэт намагаўся выклікаць у чытачоў не толькі асуджэнне паводзінаў Пярэваратня, але і спагаду да нядошлага грэцкага бажка, які, нягледзячы на ўсе свае штукі, так і не зрабіў у Польшчы кар’еры, бо навакол раіліся махляры ды ашуканцы значна вышэйшага палёту. Пратэй – не монстр і не пачвара, а прайдзісвет-недарэка – постаць камічная, якая не выклікае захаплення, але калі-нікалі выклікае ўсмешку. Не атрымалася ў Пярэваратня зрабіць духоўную кар’еру, бо не ўмеў ён “узбірацца па драбінах на неба” і не прачынаўся на ранішнюю імшу. Не ўдалося яму таксама заняць важную дзяржаўную пасаду, бо не меў грошай, каб яе купіць: “Drugim też zaszkodziła ich szczyra prostota, / Co wiele cnoty mieli, ale mało złota” (Proteus 1890: 10). Урэшце ён “апусціўся” да таго, што стаў крытыкаваць і павучаць грамадства, а такі занятак ніколі не прыносіў прыбытку, бо людзі не любяць слухаць пра сябе праўду. У вобразе Пратэя сярэдні польскі ці беларускі шляхціц лёгка мог пазнаць сябе, а ў няўдалых спробах героя “стаць панам у гэтым свеце” убачыць уласныя намаганні “выбіцца ў людзі”, зраўняцца з магнатамі. Характэрна, што Пратэй увесь час падкрэслівае сваё “прастацтва”, неадукаванасць: “Retoryki nie umiem, niech ze mnie nie szydzą...” (Proteus 1890: 22); “Ale mnie się nie godzi sięgać tak głęboko...” (Proteus 1890: 13); “Nie jestem teologiem, jako i ty bracie...” (Proteus 1890: 19). У сваёй прамове герой аперуе выключна паняццямі і ўяўленнямі шляхецкага асяроддзя ды і звяртаецца да сваіх слухачоў па-простаму: “браце”, “суседзе”.