У часы вострых рэлігійных палемік і непрымірымасці ў пытаннях веры рэдка можна было пачуць хаця б абстрактны заклік да ўзаемаразумення паміж каталікамі і пратэстантамі, да прыняцця імі агульнай адказнасці за лёсы краіны. А менавіта на такі заклік адважваецца берасцейскі аўтар ў сваёй паэме, схаваўшыся за постаццю прастака Пратэя:
To śmieszna, że tu jeden drugiego winuje,
Tem się przyczyna złego nigdy nie najduje,
Bo nasz katolik łaje ludziem różnej wiary,
Ci zasię narzekają na rzymskie przywary.
Członki mówią o głowie a sobie folgują,
A dziwna to, że swojej choroby nie czuja.
Пратэй не толькі пералічвае цяперашнія хваробы шляхецкага грамадства і выкрывае іхнія прычыны, але як вяшчун-прарок прадказвае таксама сумную будучыню Польшчы, што гучыць надзвычай пераканаўча. Паэма прасякнута выразнымі песімістычнымі матывамі, прадчуваннем немінучай катастрафы: “Przeto są miedzy wami nieskończone gniewy, / Rozproszy was gniew boży jako lekkie plewy! (Proteus 1890: 27). Узнікае традыцыйны, вядомы з часоў антычнасці, вобраз-топас тонучага карабля, які сімвалізуе гібель дзяржавы: “Acz gdy się przypatruję tej sławnej Koronie, / Widzę okręt na morzu, co bez mała tonie” (Proteus 1890: 14).
Як і ў выпадку з вершам А. Валяна “Да Палякаў і да Літвы”, дзе таксама прагучала засцярога шляхты ад палітычнай анархіі і маральнай сваволі, далейшае развіццё падзеяў надало прадказанням і папярэджанням Пратэя асаблівую актуальнасць і злавеснасць. Гісторыя спраўдзіла найгоршыя прадчуванні берасцейскага паэта і іншых мысліцеляў эпохі Рэнесансу: у XVII ст. Польшчу і Вялікае Княства Літоўскае захлынула хваля рэлігійных канфліктаў і нацыянальных міжусобіц. Напрыканцы XVIII ст. агрэсіўныя суседзі спрытна скарысталі ўнутраныя канфлікты ў Рэчы Паспалітай, каб падзяліць расколатую краіну паміж сабой. У такім гістарычным кантэксце надзвычай прароча гучаць словы з паэмы “Пратэй...”, напісанай напярэдадні Люблінскай уніі:
A jeśli Bóg z obłoków nie spuści nam wody,
Sami się nie obroniem prze nasze niezgody,
Które nieprzyjaciołam otworzywszy wrota,
A trudno się im oprą nasze różne wota.
У сваёй прамове Пратэй не прапануе канкрэтных шляхоў выратавання дзяржавы, не выдае рэцэптаў на хваробы грамадства. Ён толькі крытыкуе і прадказвае, пазітыўная праграма аўтара выкладзена ў асобнай частцы паэмы, якую ўмоўна можна назваць “Навука Уладара свайму сыну” (яна адпавядае “Навуцы Хірона Ахілесу” ў “Сатыру...” Я. Каханоўскага. У абедзвюх паэмах гэтыя кампазіцыйныя часткі з’яўляюцца найслабейшымі месцамі твораў і мала чым адрозніваюцца паміж сабой па зместу: мудрэц-філосаф (кентаўр Хірон, старажытны Уладар) вучыць маладога каралевіча (Ахілеса, Сына), як разумна і справядліва кіраваць дзяржаваю (своеасаблівая палітычная утопія, якая ўзыходзіць да ідэяў Платона). Вінавацячы ва ўсіх няшчасцях Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага шляхту, берасцейскі паэт – услед за Я. Каханоўскім – раптам бярэцца павучаць караля. І толькі напрыканцы паэмы ён вяртаецца да галоўнай ідэі твора, выказваючы вуснамі ці то Ўладара, ці то Пратэя, ці то, нарэшце, уласнымі свой маральны запавет слухачам-чытачам:
Ja też mili sąsiedzi o to proszę Boga,
Aby tu wieczna wolność, ona perła droga,
Miedzy nami mieszkała, kiedy będę w niebie,
Żeby tez twój potomek mógł to mieć od ciebie,
Co tobie dziad i pradziad dziedzicznie zostawił.
Nie proszę cię, abyś mu lepszą suknię sprawił.
У якасці панацэі ад нядобрых пераменаў у грамадстве прапануецца вернасць слаўным традыцыям продкаў (зноў узнікае алюзія з уласцівасцямі натуры галоўнага героя). Варта адзначыць, што Пратэй у паэме выступае не толькі ў ролі апавядальніка ўласнай гісторыі, не толькі ў ролі прамоўцы, які крытыкуе шляхецкае грамадства, але яшчэ і ў ролі пераказчыка: прамовы Ўладара, размовы двух суседзяў-шляхціцаў, уяўнага маналогу маці-Радзімы, урэшце – уласнага сну. Такая разнастайнасць формы выкладу матэрыялу ў паэме берасцейскага аўтара стварае ўражанне хаатычнасці структуры “Пратэя...” і заўважна абцяжарвае вобраз галоўнага героя. Сон Пратэя, падчас якога нейкі таямнічы Голас раіць герою звярнуцца да махлярства, каб дасягнуць поспеху ў жыцці, выглядае ў паэме элементам неапраўданым і лішнім. Тое самае можна сказаць і пра размову двух шляхціцаў, якая сведчыць пра ўплыў на аўтара “Пратэя...” польскай палітычнай літаратуры 40 – 50-х гг. (у першую чаргу – твораў М. Рэя). Значна цікавейшым і цалкам апраўданым у агульным кантэксце паэмы выглядае ўяўны маналог Айчыны, з нараканнямі на няўдзячных сыноў, у якіх згасла любоў да сваёй маці (адразу згадваюцца пазнейшыя шэдэўры беларускай літаратуры: барочны “Трэнас...” М. Сматрыцкага з вобразам маці-Царквы і рамантычны “Шляхціц Завальня...” Я. Баршчэўскага з вобразам Плачкі).