Самымі арыгінальнымі ўстаўнымі часткамі паэмы “Пратэй, або Пярэварацень” у кантэксце як польскай, так і беларускай літаратуры з’яўляюцца ўступная, якую можна было б умоўна назваць “Уступ ад імя польскіх паэтаў” і заключная, якую сам аўтар назваў “Заключэнне да польскіх паэтаў”. Ад імя паэтаў прамаўляе Пратэй (зварот змешчаны паміж выкладам тэмы твора і гісторыяй Пярэваратня). Да паэтаў звяртаецца непасрэдна аўтар, які хоць і застаецца ананімным, але не хаваецца болей за свайго героя.
Увагу даследчыкаў прыцягвала дагэтуль пераважна “Заключэнне...”, у якім берасцейскі паэт прадэманстраваў выдатнае веданне тагачаснай польскай літаратуры, адзначыў заслугі М. Рэя, А. Тшэцескага і Я. Каханоўскага, называючы сябе сціплым вучнем гэтых славутых паэтаў, ды асабліва ўзносіў апошняга з іх (Пратэй, як памятаем, таксама называў сябе ў паэме вучнем, малодшым братам Сатыра). Вылучыўшы Я. Каханоўскага на першае месца не толькі сярод польскіх, але і сярод сусветных паэтаў: “ Niech już milczą Grekowie, niech już milczą Włoszy, / I cóż mają lepszego nad polskie rozkoszy?” (Proteus 1890: 33), упэўнена прадказваючы яму паэтычную бессмяротнасць: “Pirwej tam wznidzie słońce, gdzie jest póżna zorza, / Pirwej ku górze Wisła wróci się od morza, / Niż zgaśnie jego sława na tej niskiej ziemi...” (Proteus 1890: 33), берасцейскі аўтар выявіў не толькі веды, але й не абы які густ і зайздросную інтуіцыю: малады Каханоўскі у той час толькі распачынаў паэтычную кар’еру як здольны панегірыст і не напісаў яшчэ найлепшых сваіх твораў, што прынеслі яму славу вялікага нацыянальнага паэта. У “Заключэнні...” польская паэзія, бадай, упершыню адважылася на самаацэнку, на падсумаванне сваіх датыхчасовых здабыткаў, нечакана ўсвядоміла сябе як аўтаномную літаратурную тэму.
Яшчэ больш цікавым з’яўляецца “Уступ ад імя польскіх паэтаў”, у якім берасцейскі аўтар вуснамі Пратэя выказвае сваё разуменне ролі і месца паэзіі ў грамадстве, характарызуе стаўленне да паэтаў тагачасных чытачоў. Пратэй катэгарычны ў сваіх сцвярджэннях: у Польшчы паэтаў не любяць, бо баяцца праўды. Шляхта не жадае, каб нехта пісаў пра іхнія норавы і ўчынкі, хоць і так усе пра гэта шэпчуцца:
O was przy pełnej mówią chłopi (jako wiecie),
O was jawnie gadają i baby na trecie;
Lecz tego uszy wasze na wieki nie słyszą,
Tych cirpieć nie możecie, którzy o was piszą.
Відавочна, што тут гаворка ідзе не пра паэзію ўвогуле, а канкрэтна пра паэзію сатырычную, задача якой – змагацца з заганамі грамадства і выпраўляць іх, паказваць людзям іх недахопы і навучаць мудрасці: “I owszem się to dzieje dla waszej przestrogi, / Abyście się wrócili do prawdziwej drogi...” (Proteus 1890: 4); “Bo wam, nie cudzoziemcom, piszą swoje rymy / I ostrem piórem walczą z nierządy waszymi” (Proteus 1890: 5). Роля паэта ў грамадстве разумеецца як роля настаўніка і прарока, нялюбага за свае суровыя словы, але патрэбнага людзям як лекар. Аўтар “Пратэя...” адрознівае яшчэ два віды паэзіі: жартаўлівую і панегірычную, і, адпаведна, вылучае яшчэ дзве функцыі літаратуры: забаўляць і ўсхваляць. Жартаўлівую паэзію берасцейскі аўтар ставіць значна ніжэй за сатырычную (“праўдзівую”), і з прыкрасцю адзначае, што лёгкадумныя, забаўляльныя вершыкі больш даспадобы чытачам, чым сур’ёзныя, павучальныя творы: “Póki im fraszki piszesz, to radzi czytają, / Piszże co statecznego, srodze się gniewają ...” (Proteus 1890: 4). Зусім іншае стаўленне ў паэта да панегірычных твораў, тут аўтарская прыхільнасць супадае з чытацкімі сімпатыямі (вядома, людзям больш падабаецца, калі іх прыгожа хваліш, чым востра крытыкуеш). Берасцейскі аўтар не лічыць усхваленне подзвігаў і цнотаў заняткам менш годным, чым асуджэнне злачынстваў і недахопаў. Наадварот, услед за старажытнымі аўтарамі ён разглядае панегірычную і асабліва героіка-эпічную паэзію як вяршыню творчасці, як жаданае спалучэнне абавязку і прыемнасці. На жаль, для польскіх паэтаў вяршыня гэтая пакуль недасягальная, бо рэчаіснасць вымагае не ўзнёслых гімнаў, а вострай сатыры, норавы і ўчынкі шляхты заслугоўваюць не ўхвалы, а гнеўнага асуджэння: