Chcecieli tego po nas, byśmy was chwalili,
To snadnie otrzymacie, moi bracia mili.
Bądżcież nie słowem rządni, ale rządni w rzeczy,
Niech dobrej sławy waszej żadna rzecz nie szpeci.
Chciwościam swym niemądrym każcie mówić ciszej,
Wyniesiem was swem pisaniem pod niebo i wyższej.
Нагадаем, што словы гэтыя належаць колішняму паганскаму бажку, а цяперашняму пярэваратню і махляру Пратэю. Гэта ён ад імя ўсіх польскіх паэтаў абяцае чытачам некалі “ўзнесці іх сваім пісаннем пад неба і вышэй”. Некалі – у лепшыя часы, калі зменяцца людзі і грамадскія парадкі, а пакуль што Пратэй бачыць свой абавязак у тым, каб смела казаць людзям нялюбую для іх праўду: “Prawdę powiem, by mi z nią i rok siedzieć w wieży...” (Proteus 1890: 4). Відавочна, што Пратэй выступае ў паэме не толькі як міфалагічная істота, не толькі як звычайны шляхціц, але яшчэ і як паэт-вяшчун, такі самы, як ягоны папярэднік Сатыр. Хацеў таго берасцейскі аўтар ці не, але ўзорнага адмоўнага героя з Пратэя не атрымалася, занадта блізкі ён да асобы самога аўтара. Характэрна, што ў “Заключэнні...” паэт выказвае тыя самыя думкі і перакананні, што і ягоны адмоўны герой ва “Ўступе...”: “Darmo się za tą pracą łaski mam spodziewać, / Bo się ludzie o prawdę muszą zawżdy gniewać” (Proteus 1890: 32).
Шматаблічнасць вобраза галоўнага героя і пэўная супярэчнасць паміж рознымі ягонымі ўвасабленнямі толькі на першы погляд здаецца слабым месцам твора, недаглядам нявопытнага аўтара. Насамрэч розныя функцыі, якія выконвае Пратэй у паэме, адпавядаюць супярэчнасці ягонай натуры і неадназначнасці разумення гэтага міфалагічнага вобраза культурай эпохі Рэнесансу.
Найбольш традыцыйным было ўспрыманне вобраза Пратэя як алегарычнага ўвасаблення няшчырасці і зменлівасці (у пераносным сэнсе Пратэй – кожны ілжывы, фальшывы чалавек). З польскамоўных паэтаў Беларусі гэты вобраз выкарыстаў пазней Ян Казаковіч у сваёй вершаванайанай прадмове да кнігі Сымона Тэафіла “Zwierciadło nabożeństwa chrześciańskiego...” (Вільня, 1594) пагардліва называючы “сапраўднымі Пратэямі” ксяндзоў-езуітаў.
Але ў культуры Рэнесансу можна сустрэць і іншую, гуманістычную трактоўку вобраза Пратэя: як сімвала чалавека-творцы, свядомага стваральніка ўласнай індывідуальнасці, узора няспыннага развіцця і самаўдасканалення. Вядома, што Пратэем сябры і прыхільнікі называлі Эразма Ратэрдамскага, з Пратэем параўноўваў сябе ў “Фрашках” Ян Каханоўскі (Pelc 1994: 18).
Безумоўна, выказаныя ў паэме палітычныя погляды і маральныя перакананні аўтара, праўдзіва і таленавіта намаляваныя сцэнкі са штодзённага жыцця шляхты ўяўляюць вялікую цікавасць для даследчыкаў грамадска-палітычнага, рэлігійнага і культурнага жыцця Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага ў эпоху Рэнесансу. Але менавіта выбар неардынарнага героя і тэма літаратуры, узнятая ў “Пратэі...”, робяць гэты твор адметнай з’явай не толькі ў кантэксце польскамоўнай паэзіі Беларусі XVI ст., але і ў кантэксце гісторыі славянскіх літаратур увогуле.
І. 4. ARS BENE MORIENDI: ТВОРЧАСЦЬ Ц. БАЗЫЛІКА
Самай прыкметнай постаццю на берасцейскім Парнасе быў у 50 – 60-х гг. XVI ст. Цыпрыян Базылік. Для ягоных калегаў і равеснікаў – Сымона Зацыуса, Якуба Сільвіуса, Марціна Чаховіча, Тамаша Фальконіуса напісанне вершаў з’яўлялася другарадным заняткам, падпарадкаваным іхняй прапагандысцкай дзейнасці па распаўсюджванні ідэяў Рэфармацыі. У асобе Ц. Базыліка мы маем не выпадковага стваральніка аднаго-двух вершаў, але аўтара з саліднай творчай біяграфіяй, з індывідуальнай паэтычнай манерай. Цікава, што Ц. Базылік прычыніўся да ўсіх паэтычных праектаў 50 – 60-х гг., рэалізаваных у берасцейскіх друкарнях: да канцыяналу Яна Зарэмбы – як кампазітар і, напэўна, аўтар некаторых тэкстаў; да верша Андрэя Валяна ў трактаце “Размова Паляка з Літвінам” і да верша Яна Каханоўскага “Памятка графу Яну Тэнчынскаму” – як выдаўца, да паэмы “Пратэй, або Пярэварацень” – як выдаўца, рэдактар і, магчыма, адзін з аўтараў. Гэта сведчыць пра шчырую любоў Ц. Базыліка да паэзіі, пра шматграннасць ягонай асобы, якая выяўлялася адначасова ў дзейнасці музыканта, друкара і літаратара.
Польскім даследчыкам імя паэта вядома быццам бы даўно. У 1907 г. на асобу Ц. Базыліка звяртаў увагу А. Брукнер, прыпісваючы яму аўтарства “Пратэя...” (Brükner 1907: 484 – 490). Але толькі ў 1956 г. С. Кот апублікаваў шэраг твораў Ц. Базыліка і свой артыкул пад актуальнай да сённяшняга дня назвай: “Невядомы польскі паэт XVI ст.” (Kot 1956: 113 – 150). Пяру гэтага ж даследчыка належыць жыццярыс пісьменніка ў “Польскім слоўніку біяграфічным” (Kot 1935: 374 – 375). Аўтарытэтны вучоны высока ацаніў майстэрства Базыліка-перакладчыка, ставіў яго на першае месца сярод тагачасных польскіх празаікаў і хоць лічыў сярэднім паэтам, але менавіта за ім прызнаваў аўтарства “Пратэя...”, а паэму “Апісанне смерці і пахавання княгіні Альжбеты Радзівіл” называў адной з лепшых паэм сярэдзіны XVI ст. Нягледзячы на высокія ацэнкі С. Кота, больш ніхто з польскіх даследчыкаў творчасцю Ц. Базыліка не зацікавіўся. Толькі М. Владарскі скарыстаў прыклады з “Апісання...” ў сваёй кнізе “Ars moriendi ў польскай літаратуры XV i XVI ст.” (Кракаў, 1987).