Выбрать главу

Паэма Ц. Базыліка, напісаная з выпадку смерці Альжбеты Радзівіл, з’яўляецца першым вядомым нам фунеральным творам у польскамоўнай паэзіі Беларусі. Праз некалькі дзесяцігоддзяў надмагільныя надпісы, эпіцэдыумы, ляманты, трэны і іншыя фунеральныя жанры занялі трывалае месца ў літаратуры Вялікага Княства Літоўскага.

Пазнейшыя паэтычныя творы Ц. Базыліка працягваюць тэму смерці, узнятую ў паэме “Апісанне...”. У кнізе Т. Фальконіуса “Другая кніга святога Лукі” (1566) змешчаны верш Ц. Базыліка на герб Мікалая Радзівіла Чорнага (26 радкоў) і прысвячэнне Мікалаю Радзівілу Рудаму (52 радкі). Першы твор адносіцца нібыта да геральдычнай паэзіі, але толькі на самым пачатку аўтар гаворыць некалькі слоў пра радзівілаўскі герб і нават не спрабуе апісаць яго выяву ні ў гістарычным кантэксце, ні ў алегарычным плане, як таго вымагала традыцыя. Паэт адразу паведамляе чытачу, што ўладальнік герба памёр (хоць эпіграмы рэдка пісаліся на гербы памерлых людзей), выказвае жаль з прычыны ягонай заўчаснай смерці і спадзяецца, што справы Радзівіла годныя вечнай славы, а сам ён – Царства Нябёснага. Далей, ужо зусім насуперак канонам геральдычнай паэзіі, Ц. Базылік згадвае смерць жонкі князя і натуральным чынам працягвае паэму “Апісанне...”, быццам і не мінула восем гадоў з дня скону Альжбеты:

A tak nam z świata zeszła, by kwiatek w południe,

Ktory gdy słońce wnidzie, rozkwitnie się cudnie

I kwitnie do wieczora. Lecz ten śmierć urwała

W południe a wieczora doczekać nie dała.

(Kot 1956: 149)

Нават алегарычнае параўнанне Альжбеты з цудоўнай кветкай, якую ў поўдзень жыцця сарвала смерць, выкарыстоўвалася раней у паэме. Зрэшты, паэт не дбаў асабліва пра арыгінальнасць і скончыў свой верш пажаданнем для дзяцей Мікалая і Альжбеты... квітнець, нібы майскія кветкі да вечара.

Верш на герб Мікалая Радзівіла Чорнага, які на першы погляд належыць да геральдычнай паэзіі, насамрэч з’яўляецца, як і паэма “Апісанне смерці і пахавання княгіні Альжбеты Радзівіл”, творам фунеральным. Таксама і прысвячэнне Мікалаю Радзівілу Рудаму мае ў сабе шмат элементаў, уласцівых фунеральнай паэзіі, хоць намінальна адносіцца да паэзіі дэдыкацыйнай. Толькі ў сярэдзіне верша Ц. Базылік непасрэдна звяртаецца да князя, заклікае яго працягваць слаўныя справы памерлага нядаўна брата і, галоўнае, цвёрда трымацца праўдзівай веры:

Że, acz świętej pamięci Pana brata twego

Wziął nam już do żywota onego wiecznego,

Dał cię na jego miejsce, abyś jego chwały

Pomnażał a przy jego słowie tak był stały

Jako i on. <...>

(Kot 1956: 150)

Першая палова, а таксама апошняя частка верша насычана дыдактычнымі разважаннямі пад агульным дэвізам “memеnto mori”: пра немінучасць смерці і неабходнасць падрыхтоўкі да яе, пра сумленныя ўчынкі і шляхі да збаўлення, пра нябёснае жыццё і вечную славу. Штораз паўтараюцца ў розных спалучэннях словы “смерць”, “гроб”, “крэс”, “памяць”, “слава”, “вечнасць”, – твор густа перасыпаны хрысціянскімі топасамі.

Прысвячэнне Мікалаю Радзівілу Рудаму відавочна не адносіцца да ліку лепшых твораў Ц. Базыліка. Празмерны дыдактызм, хаатычнасць кампазіцыі, таўталогія думак і вобразаў вынікалі, напэўна, з недахопу шчырых пачуццяў, з адсутнасці ў аўтара асабістай сімпатыі да князя. Ствараецца ўражанне, што паэт сумняваўся ў здольнасці Мікалая Радзівіла Рудага быць правадыром кальвінізму ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Значна цікавейшы верш Ц. Базыліка “Napis na grobie zacnego szlachcica Pawła Secygniowskiego” (1570), які вылучаецца якраз моцнай экспрэсіяй пачуццяў, выразнай аўтарскай сімпатыяй да свайго героя, натхнёнасцю ў раскрыцці тэмы. Польскі шляхціц Павел Сецыгнёўскі праславіўся сваёй мужнасцю і рыцарскімі здольнасцямі ў войнах супраць турак на баку венграў. Услаўляючы ягоныя подзвігі, паэт адно шкадуе, што Сецыгнёўскі аддаў свой жаўнерскі досвед і спрыт на службу чужой бацькаўшчыне:

A jeśli przeciw obcym tak był potężliwy,

Coś się zda, do ojczyzny swej jak był chętliwy?

Bo by ku temu męstwu możność przystąpiła,

Iścieby Ukraina bezpieczniejsza była.

(Kot 1956: 147)

Верш насычаны антычнымі вобразамі, што зусім не было характэрна для ранейшых твораў паэта, прасякнутых біблейскімі матывамі (толькі ў “Апісанні...” аднойчы згадваўся Авідзій). “Надпіс на магіле...” быццам створаны адразу пасля наведвання лекцый па старажытнай міфалогіі, пасля першага прачытання Гамера і Вергілія. Згадваюцца імёны рымскіх багоў (Марса, Тытана), грэцкіх герояў (Тэзея, Пірыта), пад мянушкай польскага Уліса крыецца Яраслаў Ласкі, а самога Паўла Сецыгнёўскага паэт узнагароджвае тытулам Геркулеса.