Пэўна, не толькі сам Мікалай Радзівіл падкрэсліваў сваю ліцвінскасць, але і ягоныя польскія паплечнікі-аднаверцы мусілі ўспрымаць яго як прадстаўніка Княства і лічыцца з палітычнымі перакананнямі правадыра кальвінізму ва Ўсходняй Еўропе. Невыпадкова аўтар “Пратэя...”, прысвяціўшы віленскаму ваяводзе сваю паэму, палічыў патрэбным растлумачыць у дэдыкацыйным вершыку, чаму ён называе ўсіх сваіх чытачоў “палякамі”. Ц. Базылік сваю эпіграму на герб Мікалая Радзівіла пісаў ужо тады, калі ўладальнік герба памёр, таму нічога не мусіў тлумачыць і зусім не згадваў у вершы пра нацыянальную прыналежнасць і палітычную дзейнасць нябожчыка-князя. Затое ананімны аўтар эпіграмы на радзівілаўскі герб у берасцейскай Бібліі, старанна падкрэслівае дзяржаўную прыналежнасць фундатара кнігі:
Takowym teraz Trzy Trąby Książęcia zacnego,
Mikołaia Radziwiła z Księstwa Litewskiego,
Trąbia na wszytki ludzi ięzyka Słowieńskiego,
Aby się chutniey spieszyli do słowa Bożego.
Віленскі ваявода прычыніўся таксама да з’яўлення палітычнага трактата А. Ратундуса “Размова Паляка з Ліцвінам” і верша А. Валяна “Да Палякаў і да Літвы”, змешчанага ў гэтай кнізе. Абодва творы займаюць адметнае месца ў шматмоўнай літаратуры Вялікага Княства Літоўскага XVI ст., вылучаюцца сваім патрыятызмам і грамадзянскім пафасам, бароняць годнасць тагачасных беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў ад зняваг польскага публіцыста С. Ажахоўскага і ягоных аднадумцаў у Кароне. У сваім вершы А. Валян імкнецца выступаць з пазіцыі аб’ектыўнага суддзі-міратворцы ў спрэчцы двух персанажаў з сачынення А. Ратундуса і ў канфлікце народаў дзвюх краін, але ягоныя сімпатыі выразна на баку Літвы і ліцвінаў, бо “wiedzie Polak z niewolą hańbę na Litwina / A za cnego matki swej niechce go mieć syna” (Rozmowa Polaka 1890: 53). Назва “Літва” згадваецца ў вершы некалькі разоў: у значэнні “Вялікае Княства Літоўскае” і ў значэнні “народ Княства”. А. Валян падкрэслівае, што адказ на сачыненне С. Ажахоўскага “Quincunx...” напісаны ў Княстве, і што ў гэтай краіне хапае мудрых, адукаваных людзей, каб выкрыць памылковасць высноў польскага публіцыста. Патрыятычны пафас верша ўскосна падцвярджае меркаванне некаторых беларускіх вучоных, што А. Валян нарадзіўся не ў Польшчы (у Новым Мясце), як заўсёды лічылася, а ў Беларусі – ў Біюцішках каля Ашмян (Коршунаў 1993: 31).
Верш “Да Палякаў і да Літвы” з’яўляецца адзінай вядомай нам праявай ліцвінскай самасвядомасці ў паэзіі Беларусі 50 – 60-х гг. XVI ст. У пераважнай большасці паэтычных твораў з берасцейскіх і нясвіжскіх старадрукаў назіраюцца праявы польскай самасвядомасці альбо абыякавасць да дзяржаўнай прыналежнасці і нацыянальных адрозненняў. Польскамоўная паэзія Беларусі ў першай фазе свайго развіцця была непарыўна звязана з літаратурай Польшчы, не ўсведамляла сваёй адметнасці нават на рэгіянальным узроўні. Большасць аўтараў паходзіла з Польшчы, не ўкаранілася думкамі і пачуццямі ў палітычных рэаліях Княства, а таму перанесла з сабой на Беларусь сваю – чужую для чытачоў – Бацькаўшчыну. На наступным этапе развіцця адбыўся, аднак, прыход у паэзію мясцовых аўтараў і выявіліся тэндэнцыі да пошукаў уласнай Бацькаўшчыны, выразныя прыкметы ліцвінскага патрыятызму.
Раздзел ІІ
У КАНТЭКСЦЕ ПОЗНЯГА РЭНЕСАНСУ:ПОЛЬСКАМОЎНАЯ ПАЭЗІЯ Ў ЛОСКІХ І ВІЛЕНСКІХ ВЫДАННЯХ 70–80 -Х ГГ. XVI СТ.
Эпоха Адраджэння ў беларускай культуры традыцыйна звязваецца з першай трэцяй XVI ст., з імёнамі Ф. Скарыны, Я. Вісліцкага, М. Гусоўскага. Але на першую трэць XVI ст. прыпадае ранняя фаза Рэнесансу, свайго апагею Рэнесанс дасягнуў у беларускай культуры ў 70 – 80-х гг. XVI ст., пра што сведчыць росквіт кнігадрукавання, пашырэнне мецэнацтва, узнікненне літаратурных гурткоў гуманістычнага кірунку. Менавіта ў гэты час з’яўляюцца ў беларускай літаратуры першыя гісторыка-мемуарныя творы (сямейныя запісы Уніхоўскіх, падарожныя дзённікі Ю. Радзівіла і М. К. Радзівіла), першыя драматычныя тэксты (тэатралізаваныя дэкламацыі К. Пянткоўскага), рыцарскія раманы (“Бава”, “Трышчан”), героіка-эпічныя паэмы (творы Ф. Градоўскага, А. Рымшы, Я. Радвана). У грамадстве ўзмацняецца цікавасць да сусветнай і айчыннай гісторыі, у літаратурным ландшафце ўсё больш прыкметнае месца займае паэзія.