Выбрать главу

Польскім бібліёграфам і гісторыкам літаратуры імя паэта вядома даўно: у 1820 г. Г. Юшыньскі назваў С. Кулакоўскага “знакамітым паэтам свайго часу” і падаў назвы трох ягоных арыгінальных твораў і аднаго перакладу (Juszyński 1820: 1, 197 - 198). Менавіта выдадзены Д. Лэнчыцкім ў 1592 г. у Вільні вершаваны пераклад С. Кулакоўскага “Wybranych zdań księgi” Феагніда з Мегары выклікаў найбольшае захапленне вучонага (на жаль, гэтая кніга не дайшла да нашага часу, а працытаваных Г. Юшыньскім 10 радкоў недастаткова, каб па-сапраўднаму ацаніць майстэрства Кулакоўскага-перакладчыка). Адным з лепшых вершапісцаў свайго часу назваў С. Кулакоўскага ў 1845 г. М. Вішнеўскі, якому былі вядомыя шэсць кніг паэта (Wisznewski 1845: 7, 130-131).

У 1852 г. У. Мацяёўскі згадаў два твора С. Кулакоўскага, неадзначаныя Г. Юшыньскім, але асцярожна ўстрымаўся ад ацэнкі таленту паэта-тэолага (Maciejowski 1852: 3, 359 - 360). Напачатку ХХ ст. Т. Грабоўскі сказаў колькі слоў пра С. Кулакоўскага як пра аўтара-кальвініста, але надзвычай крытычна ацаніў мастацкія вартасці ягоных твораў: “Паэтычнае рамяство не было прызначэннем Калакоўскага, і калі б Вішнеўскі ведаў яго лепш, убачыў бы ў ім не здольнага, але нуднага і драўлянага вершапісца” (Grabowski 1906: 357).

У бібліяграфічным даведніку “Nowy Korbut” называецца шэсць арыгінальных твораў С. Кулакоўскага і адзін пераклад: бракуе толькі выдадзенага ў 1595 г. у Кракаве вершаванага трактату “Postanowinie y życie domowe” (Bibliografia 1964: 2, 381 - 382). Імя паэта зрэдчас згадваецца ў працах сучасных польскіх, літоўскіх і беларускіх даследчыкаў (Л. Шчарбацкай, А. Анушкіна, Ю. Лабынцава, І. Саверчанкі), але да сённяшняга дня ў навуковым друку не з’явілася ніводнай публікацыі пра ягоную творчасць.

Найбольшую каштоўнасць у спадчыне С. Кулакоўскага ўяўляе паэма “Wiek ludzki” – першы твор паэта, які стаўся ягоным opus vitae. Паэма выйшла ў свет без указання месца друку. Але можна меркаваць, што выдадзена яна была ў Вільні, бо тут з’явіліся і тры наступныя кнігі С. Кулакоўскага. Улічваючы той факт, што сваю апошнюю кнігу С. Кулакоўскі выдаў каля 1621 г., можна таксама сцвярджаць, што “Чалавечы век” напісаны зусім юным аўтарам, які не хаваў свайго захаплення ад нядаўна прачытаных твораў грэцкіх ды рымскіх паэтаў.

Непасрэдным штуршком да напісання твора паслужыў, магчыма, выхад у свет сачынення Цыцэрона “O powinnościach” (Вільня, 1583, 1593) у перакладзе на польскую мову С. Кашуцкага. Адзначым, што кнігі пра маральнае ўдасканаленне чалавека, пра выхаванне добрага грамадзяніна і сем’янінана мяжы XVI - XVII стст. карысталіся вялікай папулярнасцю ў чытачоў Княства. Пра гэта сведчыць выданне ў Вільні маральна-дыдактычных трактатаў Цыцэрона “O powinnościach” (віленскія выданні Я. Карцана паўтаралі лоскае з 1576 ), “O starości” (1595), “O powinnościach. O starości. O przyjaźni” (1606), сачыненне нямецкага гуманіста Юстуса Ліпсіуса “O stałości” (1599), кніг Мікалая Рэя “Wizerunek ...” (1606), “Zwierciadło...” (1606). Несумненна, С. Кулакоўскі чытаў вышэйзгаданыя сачыненні Цыцэрона яшчэ раней па-лацінску і, магчыма, быў знаёмы з кракаўскімі выданнямі 60-х гг. твораў М. Рэя.

Паэма С. Кулакоўскага “Чалавечы век” прысвечана шляхціцу-кальвіністу Яну Вадзіньскаму: на адвароце тытульнай старонкі кнігі змешчана эпіграма на герб Вадзіньскіх, а далей – празаічная прадмова-дэдыкацыя, у якой тлумачацца задума твора. Паэт з захапленнем назіраў за боскім механізмам Сусвету і за парадкам ягонага руху, які называецца часам. Часу падуладныя ўсе з’явы, рэчы і істоты, а таксама чалавек, які з’яўляецца найшляхетнейшым упрыгожаннем Сусвету. Але чалавек не заўсёды ўсведамляе сябе ў часе, не можа прымірыцца з яго хуткаплыннасцю і навучыцца адпаведна паводзіць сябе ў розныя перыяды жыцця. Вось чаму паэт вырашыў напісаць вершам простую, але карысную кнігу, у якую б “...iako we zwierciadło weyrzawszy, mogł człowiek obaczyć, co iest za condycia wieku iego, a tym snadniey obyczaie y postępki swe wszelakie według powinności chrześcijańskiey Bogu ku chwale a sobie ku uczciwemu y pożytecznemu końcowi prowadzić y kierować mogł” (Kołakowski 1584: 3 - 4).

Ужытае С. Кулакоўскім параўнанне кнігі “Чалавечы век” з люстэркам прымушае згадаць зборнік М. Рэя “Zwierciadło albo Kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we zwierciadle przypatrzyć” (Кракаў, 1567/1568), у якім быў змешчаны вялікі празаічны трактат “Żywot człowieka poczciwego”. У “Жыцці пачцівага чалавека” М. Рэй таксама апавядаў пра розныя этапы чалавечага жыцця (ад нараджэння да сярэдняга веку, сталасць, старасць), падзяліўшы твор адпаведна на тры раздзелы. Паэма С. Кулакоўскага мае крыху іншую кампазіцыю: уступ (“Wiek człowieczy”) і чатыры асноўныя раздзелы: “Dzieciństwo”, “Młodzieństwo”, “Męstwo” i “Starość”. Напрыканцы кнігі змешчаны прэфацыйны верш “Do łaskawego Czytelnika”.

Ва ўступным раздзеле С. Кулакоўскі разважае пра таямнічую сутнасць часу, пра пераменлівасць лёсу чалавека, дае вызначэнне паняцця “чалавечы век”. Абапіраючыся ў асноўным на хрысціянскую традыцыю, паэт імкнецца разгледзець пытанне з розных бакоў, ілюструе разумовыя аргументы і высновы разгорнутымі мастацкімі параўнаннямі і метафарамі , каб паказаць, напрыклад, бязлітаснасць часу ў адносінах да чалавека: