Важнейшай, магістральнай тэмай паэзіі Беларусі 70 - 80-х гг. сталася тэма Лівонскай вайны і, шырэй, тэма гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Каб падкрэсліць сваю незалежнасць ад тагачаснай літаратурнай моды, ананімны аўтар рэлігійна-палемічнай паэмы “Апалагетык, гэта ёсць Абарона канфедэрацыі...” (Вільня, 1582) вымушаны быў спецыяльна папярэджваць чытача:
Nie wojnę wam moskiewską ni zamkow pobranie
Opisuje me pioro, nie ziem spustoszenie.
Macie o tym pisarzow bardzo dosyć wiele,
Co o tych rzeczach mądrze pisali i śmiele,
I nie wadzi ich czytać, gdy piorem rysują,
Prawdy pamięć wieczystą drugim zostawują.
Гэтыя радкі пісаліся яшчэ да таго, як у Вільні пабачылі свет паэмы А. Рымшы і Я. Радвана, а ў Кракаве паэмы Г. Пельгрымоўскага і Я. Каханоўскага. Напэўна, аўтар “Апалагетыка...” меў на ўвазе паэму Ф. Градоўскага і нейкія іншыя, невядомыя нам сёння героіка-эпічныя творы. Характэрна, што і ў “Апалагетыку...” насуперак дэкларацыям аўтара згадваюцца некаторыя эпізоды Лівонскай вайны, хаця асноўнаю тэмаю паэмы з’яўляецца іншая “вайна”: сутычкі паміж каталікамі і пратэстантамі на вуліцах Вільні ў жніўні 1581 г. і, шырэй, глабальная небяспека рэлігійных войнаў у Рэчы Паспалітай.
Аднаму з эпізодаў Лівонскай вайны прысвечана і паэма С. Лаўрэнція “Лямант няшчаснага Рыгора Осціка”, але не пераможным бітвам і паходам, а гісторыі здрады радавітага беларускага шляхціца на карысць Масковіі. Гэта не героіка-эпічны, а ліраэпічны па сваёй прыродзе твор, маральна-філасофская паэма на біяграфічнай аснове і з палітычным падтэкстам. С. Лаўрэнці прасочвае ў паэме заблытаны шлях чалавека, усё жыццё якога ўяўляла бесперапынны ланцуг здрад. Пачаўшы са здрады свайму сумленню, ён паступова, крок за крокам здрадзіў yciм i ўсяму, што робіць чалавека чалавекам i ратуе ад поўнай маральнай дэградацыі: сябрам, блізкім, шматвяковай славе продкаў, закону i ўрэшце – Айчыне. У вобразе Рыгора Осціка адлюстраваны агульны крызіс рэнесансавага індывідуалізму, паказана да чаго прыводзіць неабмежаваная свабода і ўседазволенасць, пагарда да грамадскіх абавязкаў і занядбанне традыцый продкаў.
На прыкладах “Апалагетыка...” і “Ляманту...” відаць, што ўсе значныя творы польскамоўнай паэзіі Беларусі 80-х гг. XVI ст. незалежна ад жанру так ці інакш звязаны з падзеямі Лівонскай вайны, якая доўжылася з 1558-га па 1581-ы год і пакінула глыбокі след у свядомасці сучаснікаў. Але напасрэдна ваеннай тэматыцы прысвечаны героіка-эпічныя творы М. Стрыйкоўскага і А. Рымшы, а таксама ананімны панегірычны верш “Слава...” са зборніка “Радзівіліяда” (1588).
Напісаўшы яшчэ ў другой палове 60-х гг. паэму “Пра паражэнне 30 000 Масквы на чале з князем Пятром Шуйскім над ракой Улай у 1564 годзе”, М. Стрыйкоўскі, па-сутнасці, першы сярод паэтаў Княства звярнуўся да тэмы барацьбы беларускага і літоўскага народаў супраць маскоўскай агрэсіі, да паказу воінскіх подзвігаў літвінскіх Гектараў і Ахілаў. Падрабязна спыняецца М. Стрыйкоўскі на часах панавання Жыгімонта Аўгуста ў сёмым раздзеле свайго вершаванага сачынення “Ганец Цноты да сапраўдных шляхціцаў” (1574), выказваючы незадавальненне ходам ваенных дзеянняў і занепакоенасць лёсам дзяржавы. Але Лівонская вайна былі для М. Стрыйкоўскага толькі адным з фрагментаў багатай гісторыі краін Усходняй Еўропы. Марай паэта-гісторыка было стварэнне першай у свеце вершаванай хронікі Вялікага Княства Літоўскага. Важкімі крокамі на шляху да здзяйснення гэтай задумы сталіся такія творы, як “Ганец Цноты...”, “На герб В. Княства Літоўскага і князёў Слуцкіх Пагоня...”, “Люстра літоўскай хронікі...”, “Пра пачатак, паходжанне, адвагу, рыцарскія і грамадзянскія справы слаўнага народу літоўскага, жамойцкага і рускага...” І хаця канчатковы варыянт opus vitae пісьменніка пад назвай “Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі” (Кралевец, 1582) напісаны пераважна прозай, але ў паэтычных партыях М. Стрыйкоўскі выявіў сябе як адзін з лепшых тагачасных паэтаў-эпікаў, уславіўшы подзвігі Вітаўта і Ягайлы, Астрожскага і Радзівіла, пакінуўшы маляўнічыя апісанні бітваў пад Грунвальдам і Оршай. Для творчасці М. Стрыйкоўскага было характэрна арыгінальнае спалучэнне традыцыяў антычнага эпасу з традыцыямі беларуска-літоўскага летапісання, сімбіёз дакладнага гістарычнага апавядання з яскравым паэтычным апісаннем падзеяў.