A jeśli nieprzyjaciół z onych zabijamy,
Tedy na co na swoich wżdy one chowamy?
Albo co za potrzeba w mieście z nimi chodzić,
A jeden do drugiego jako do pnia godzić?
Przeto niechaj się wstydzą, co ich używają,
A po ulicach męstwo swoje więc udają.
У вершы “Запрагаць чатырох коней” паэт кпіць з тых шляхціцаў, якія замест чацвёркі коней запрагаюць у вазок шасцёрку:
Więcby nie dziw, by ciężar wżdy jaki wozili,
Ale to tylko kwoli pysze wystroili,
Bowiem czasem na wozie tylko jeden będzie,
Którego by wiatr zdmuchnął i mógl zanieść wszędzie.
A co więtsza, i chudzi panom się przeciwią,
Bacząc, że się poszósnej liczbie więcej dziwią.
Przeto chocia już drudzy sześć chłopów nie mają,
A przedsię na poszósny cug się zdobywają.
Працытаваныя вышэй урыўкі выразна сведчаць пра наяўнасць у Я. Пратасовіча сатырычнага таленту, на жаль, не рэалізаванага ім у папярэдніх – маральна-дыдактычных – творах. У “Inventores rerum” каларытныя, але рэдкія замалёўкі шляхецкіх нораваў і звычаяў таксама не вызначаюць генатып твора, апошняе сачыненне Я. Пратасовіча адносіцца не да сатырычнай, а да эўрыстычнай паэзіі.
Творчасць Я. Пратасовіча – паэта, філосафа, эцыклапедыста – яскрава сведчыць пра змены, якія адбыліся ў жанравай сістэме і ў тэматыцы шматмоўнай паэзіі Беларусі напрыканцы XVI cт., калі замест героіка-эпічнай паэзіі, якая ўслаўляла подзвігі “літвінскіх Аяксаў і Гектараў” на першы план выйшлі такія віды паэзіі, як сямейна-рытуальная і маральна-дыдактычная, прысвечаныя падзеям штодзённага жыцця чалавека, праблемам маральнага ўдасканальвання і пазнання Сусвету.
Развіццё паэзіі дакладна адлюстроўвала парадыгму настрояў шляхецкага грамадства Рэчы Паспалітай пасля заканчэння Лівонскай вайны, на сутыку дзвюх эпохаў: Рэнесансу і Барока.
ІІІ. 4. НАВУКОВА-ДЫДАКТЫЧНАЯ ПАЭМА РАДАГЛЯДА ГЛАДКАТВАРСКАГА “РУМЯНЫ ДЛЯ АЗДОБЫ ДЗЯВОЧАГА ТВАРУ”
У 1605 г. у Вільні пабачыў свет адзін з самых незвычайных твораў польскамоўнай паэзіі Беларусі XVI – XVII стст.: паэма “Barwiczka dla ozdoby twarzy Panienskiey”. На тытульнай старонцы кнігі пазначана, што напісана яна “na pilne żądanie Panny Daygoty Miełostroyskiey <...> przez Radopatrzka Gładkotwarskiego z Lekarzewic”. Невядома хто з тагачасных паэтаў Вялікага Княства Літоўскага схаваўся пад гэтым дзіўным псеўданімам, які разам з іменем уяўнай адрасаткі выразна сігналізуе аб прыналежнасці твора да сатырычнай літаратуры.
Першую інфармацыю ў друку пра “Румяны...” падаў у 1916 г. К. Бадэцкі (Badecki 1916: 82 - 83), якому належыць заслуга адкрыцця твора, невядомага датуль бібліёграфам. К.Бадэцкі займаўся даследаваннем мяшчанскай літаратуры і натуральна, што знойдзеную ў адной з львоўскіх бібліятэк паэму ён успрыняў як яшчэ адно звяно ў доўгім ланцугу “белагалоўскіх” брашур, распачатым слыннай сатырай Марціна Бельскага “Sejm nieweści” (1586). Праўда, крытычны запал Радагляда Гладкатварскага падаўся вучонаму недастатковым на фоне іншых твораў гэтага жанру: “Калі іншыя пісьменнікі і паэты, сучаснікі Гладкатварскага, з усёй сілы выступілі супраць модніц XVII ст., выкрываючы іх заганы ў шэрагу сатыр, прысвечаных спецыяльна белагаловым, віленскаму рыфмапісцу зрабілася шкада бедных паненак, якім ён, як сам прызнаецца, “гатовы служыць на кожным пляцы”. Калі Пётр Збылітоўскі ў сваёй “Przyganie...”, упершыню выдадзенай у 1600 годзе, паўстае супраць “шыкоўных белагалоўскіх строяў” і раіць жанчынам апранацца прыгожа, але сціпла, Гладкатварскі пяццю гадамі пазней, больш паблажлівы да “выхаваных у раскошы” польскіх мяшчаначак, жадаючы ім “ва ўсім дагадзіць”, прыдумляе лекі для ўпрыгожвання дзявочага твару ў адпаведнасці з гамераўскім прынцапам “forma mulieres ornat” (Badecki 1916: 83).
Не дзіўна, што ў сваёй вялікай манаграфіі “Literatura mieszczańska w Polsce XVII wieku” (1925) К. Бадэцкі прысвяціў “Румянам...” усяго тры старонкі (Badecki 1925: 29 - 31), паўтараючы, у асноўным, бібліяграфічнае апісанне з вышэйзгаданага артыкула. У пасляваенны час польскі вучоны апублікаваў тэкст паэмы Радагляда Гладкатварскага ў змястоўнай анталогіі “Polska satyra mieszczańska. Nowiny sowiżrzalskie” (1950) (Polska satyra 1950: 53 - 59), змясціўшы “Румяны...” ў раздзеле “Сатыры польскіх савізжалаў” сярод такіх “белагалоўскіх” сачыненняў як “Sejm białogłowski” (каля 1617), “Pieśń nowa o szynkarkach i szafarkach” (каля 1650), “Nowe zwierciаdło modzie...” (1678) Якуба Лончнавольскага, “Prerogatywa abo wolność mężatkom” (каля 1684) Ерамяна Нявесцінскага, “Wiersz o fortelach i obyczajach białogłowskich” (каля 1684) і інш.