Выбрать главу

Uyrzą z twarzy twey swoie, ktorzy cię przysiędą. <...>

Powagi też zażyway, obacz się, ześ gładka,

Domyślą się, czego chcesz, ociec, także matka.

Zwać cię mniszką nie będą, każdy to utwierdzi,

Zeć chłop siedzi na sercu, a kapica śmierdzi.

(Barwiczka 1605: 7 - 8)

Разгледзіўшы кампазіцыю і змест паэмы, паспрабуем вызначыць яе жанр. Пачатак і канец твора напісаныя ў жартаўлівым ключы і нібыта адпавядаюць канвенцыянальным уласцівасцям сатыры. Пра прыналежнасць “Румян...” да сатырычнай паэзіі сведчыць, як мы ўжо адзначалі, семантыка імені адрасаткі і псеўданіма аўтара. Але вострых крытычных выпадаў у адрас тагачасных жанчын ва ўступнай і ў заключнай частках паэмы няма, зусім далёкая ад сатыры асноўная частка паэмы, дзе даюцца сур’ёзныя парады і сапраўдныя рэцэпты (многія кампаненты касметычных сродкаў “ад Радагляда” былі вядомыя спрадвеку і да сённяшняга дня актыўна выкарыстоўваюцца ў медыцынскай практыцы). Паэма Радагляда Гладкатварскага выразна адрозніваецца ад белагалоўскіх (антыбелагалоўскіх) памфлетаў XVІІ ст., да якіх залічыў яе некалі К. Бадэцкі. Змест асноўнай часткі твора дазваляе аднесці “Румяны...” да навукова-дыдактычный, а канкрэтна – да медыцынскай паэзіі, якая ўзнікла ў антычную эпоху (сачыненні Сервілія Дамакрата, Дыяскарыда, Квінта Серэна Самоніка) і плённа развівалася ў Сярэднявеччы (“Садок” Валафрыда Страбона, “Пра ўласцівасці зёлаў” Ода з Мэна, “Салернскі кодэкс здароўя” Арнольда з Вілановы і інш.).

Шукаючы першаўзор “Румянаў...” у класічнай літаратуры найперш прыгадваеш славутую паэму Публія Авідзія Назона “Навука кахання”. У трэцім раздзеле “Навукі кахання”, адрасаваным жанчынам, Авідзій змясціў шэраг парадаў касметычнага характару. Менавіта як водгук выказванняў рымскага паэта ўспрымаецца ўслаўленне ў паэме Радагляда Гладкатварскага культуры і штучнай прыгажосці, несугучнае з ідэямі шляхецкага грамадства XVI - XVII стст..

Але падабенства “Румян...” да “Навукі кахання” не з’яўляецца вынікам непасрэднага наследавання, першаўзорам для паэмы віленскага аўтара стаўся іншы твор рымскага паэта: “Касметыка для жаночага твару”. З антычных часоў захавалася ўсяго сто радкоў “Касметыкі...”, менавіта яны пакладзены ў аснову “Румян...”, што выразна бачна пры супастаўленні двух твораў.

На думку А. Анушкіна, касметычныя рэцэпты былі запазычаны Радаглядам Гладкатварскім з трактатаў старажытнарымскага медыка Галена і з мясцовай практыкі (Анушкин 1970: 107). Сапраўды, распавядаючы пра спосаб прыгатавання бяліл аўтар “Румян...” згадвае Кнігі Галенавы, а спосаб прыгатавання румянаў апісваецца так, нібыта ён узяты з мясцовай практыкі альбо вынайдзены самім паэтам:

Łatwiuchną drogę podam do twarzy gładkości,

Nie trzeba Indu zwiedzić y Libiyskich włości,

Szukaiąc farb wytwornych. Takie Polska rodzi,

A nie wątpcie: potrzebie oyczyzna dogodzi.

Jeczmień obfity w Polszcze y w Litwie miewacie,

Pospolicie y piwo z niego więc rabiacie.

Ten się w lekarstwo przyda ku twarzy ozdobie

Y niemałą ma cnotę w takowym sposobie...

(Barwiczka 1605: 5)

Здавалася б, у падобных радкоў няма і не можа быць антычнага першаўзора, што віленскі аўтар распавядае пра традыцыйны народны сродак, якім карысталіся нашыя прапрабабкі. Але звернемся да адпаведнага месца ў “Касметыцы...” Авідзія:

От шелухи и мякины очисть ячменные зерна,

Те, что из Ливии к нам шлют на судах грузовых,

Выбей десяток яиц на горох журавлиный, по весу

Взяв, сколько чистый ячмень весил – два фунта сполна.

(Овидий 1994: 1, 228).

Далей Авідзій пералічвае іншыя кампаненты румян, якія таксама згадваюцца ў паэме Радагляда Гладкатварскага. Віленскі паэт адвольна перакладаў асобныя месцы “Касметыкі...”, але ўзбагачаў змест арыгінала не шляхам дадавання невядомых раней парадаў ды рэцэптаў, а за кошт разгортвання вобразаў, зададзеных старажытнарымскім аўтарам: напрыклад, замест двух радкоў, як у арыгінале, ён прысвяціў парашку з аленевага рога ажно дзесяць (Barwiczka 1605: 5 - 6).

З 1-га па 120-ы радок паэма Радагляда Гладкатварскага ўяўляе сабой вольны пераклад “Касметыкі...” Авідзія; “Прадмова да паненак” і заканчэнне “Румян...” прыдуманыя самім віленскім аўтарам, які адмыслова аправіў медыцынскі трактат у жартаўліва-іранічныя рызы.

Вольнае абыходжанне з тэкстам Авідзія вынікала ў Радагляда Гладкатварскага перш за ўсё з кардынальна іншага падыходу да тэмы твора, з іншага стаўлення да жаночага хараства. Аўтар “Навукі кахання”, якую больш правільна было б назваць “Навукай флірту”, безумоўна ўспрымаў свае парады, выкладзеныя ў “Касметыцы...”, усур’ёз, бо лічыў пагоню жанчын за прыгажосцю адной з праяваў імкнення чалавека да хараства і дасканаласці. Віленскі паэт пачатку ХVII ст. ставіўся да тэмы свайго твора з прыкметнай іроніяй; у тагачасных паэтычных творах вобраз жанчыны падаваўся альбо ў паранетычным, альбо ў сатырычным плане, любоўная тэматыка поўнасцю адсутнічала. Напрыклад, Я. Пратасовіч у “Вобразе сумленнай белагаловай” зусім не згадвае прыгажосць сярод рысаў узорнай пані, а ў вершаваным трактаце “Inventores rerum...” разважае, ці патрэбна жанчыне люстэрка, падкрэсліваючы негатыўны ўплыў гэтага вынаходніцтва на норавы і паводзіны жанчын: